گلیم، جاجیم، مشته، سیاه چادر، مهلو و میخک تنها گوشه‌ای از هنر دستان زنان و مردان لرزبان استان کهگیلویه و بویراحمد است، هنرهایی که ریشه در اعماق فرهنگ کهن مردم این خطه از سرزمین ایران دارد.
این هنرها که دست‌ساخته‌های پدید آمده از مواد طبیعی هستند، در روزگاری نه چندان دور کسب و پیشه مردمان این دیار و بخشی از فرهنگ جامعه ایران را تشکیل می‌دادند، شغل‌های فراموش شده‌ای که این روزها به نام هنر معروف شده و امروز تنها خاطره‌ای از برخی از آنها در اذهان باقی مانده است.
در این گزارش به معرفی برخی از این صنایع دستی که دارای ارزش‌های زیبایی شناسی، تاریخی، هنری، کاربردی، اقتصادی و فرهنگی بوده‌اند پرداخته می‌شود.
گلیم
در حال حاضر مهم‌ترین محصولی که در استان کهگیلویه و بویراحمد بافته می‌شود گلیم است که معمولا به صورت 2 رو و در ابعاد متفاوت بافته می‌شود. اغلب دارهایی که برای بافت این محصول استفاده می‌شود از جنس فلزی و از نوع عمودی هستند و مواد بافت نیز فرق دارد. رنگ‌ها و طرح‌ها همه به صورت اصیل و هندسی هستند و امروزه نوع برجسته آن نیز در استان بافته می‌شود که از زیبایی خاص و منحصربه‌فردی برخوردار است.
گچمه
نوعی بافت است با تلفیق گلیم‌بافی و قالی‌بافی که نقوش آن بیشتر برجسته و گره‌دار هستند. این محصول جزء هنرهای شاخص صنایع دستی استان کهگیلویه و بویراحمد است. این هنر در حال فراموشی بود که احیاء شد و در حال حاضر از دستبافت‌های زیبای این استان محسوب می‌شود.
سیاه چادر؛ همزاد کوچ عشایر
یکی از صنایع کاربردی عشایر استان کهگیلویه و بویراحمد "سیاه چادر بافی" نام دارد. این نوع چادر با ویژگی خاصی که دارد سال‌های سال به یک صورت و طرح باقی مانده و چنین به نظر می‌رسد که اوج این هنر در مراحل اولیه اختراع قرار دارد. این محصول برای پوشش سرپناه جامعه عشایری استفاده می‌شود.
سیاه چادر را از موی بز می‌بافند. استفاده از موی بز خاصیت جالبی در سیاه چادر ایجاد می‌کند. سیاه چادر در حالت عادی دارای سوراخ و منفذهای بسیاری است که در تابستان عبور هوا از این منافذ سبب می‌شود هوای درون آن خنک و مطبوع بماند و نکته جالب‌تر در مورد سیاه چادر این است که با بارش باران با جذب رطوبت اندکی این منافذ خودبخود بسته شده و از ورود باران به درون آن جلوگیری می‌شود.
روش تولید سیاه چادر به این صورت است که ابتدا تارهای چله را بر روی زمین و در فضای باز دراز کرده و شروع به بافت می‌کنند. تکنیک بافت سیاه چادر از نوع ساده‌ترین و ابتدایی‌ترین دستبافته‌ها است، اما به سبب استفاده از موی بز به عنوان مواد اولیه، بالاترین کارآیی و کاربرد را به عنوان چادر عشایر دارد. سیاه چادر در ابتدا به طول حدود 10 و عرض نیم متر بافته می‌شود و از به هم دوختن تعدادی از آن، سیاه چادر یا سقف چادر عشایر تهیه می‌شود.
متأسفانه بافت سیاه چادر در حال فراموشی است.
رندبافی
یکی دیگر از دستبافت‌های استان کهگیلویه و بویراحمد رندبافی است که در این شیوه نخ پود زمینه را در بین پودهای پیچیده می‌بافند. پود را به صورت افقی، عمودی و مایل می‌توان بافت که خواب آن یا همه در یک ردیف یا به صورت متناوب در جهت مخالف بافته می‌شود. در صورتی که در یک جهت باشد طرحی خاص به وجود نمی‌آید اما در جهت مخالف شکل به صورت جناقی درست می‌شود.
مشته بافی
مشته بافی یا گلیم یک رو، ویژه و خاص روستای درغک بخش دیشموک از توابع شهرستان کهگیلویه بوده و در حال حاضر به ثبت ملی رسیده است. شیوه بافت آن مانند سایر دستبافت‌ها است، اما به این صورت که نخ‌ها را بدون گره دور تارها می‌پیچند. ویژگی منحصر به فرد این محصول این است که وارونه بافته می‌شود و بافنده بدون استفاده از نقشه و به صورت ذهنی نقوش متفاوت زیبایی را می‌بافد که اصلا در رویه طرف خود پیدا نیست اما پس از اتمام کار مشخص می‌شود که این کار مهارت زیادی را می‌طلبد.
جاجیم
جاجیم‌بافی یکی دیگر از دستبافت‌های شاخص استان کهگیلویه و بویراحمد است که به شیوه افقی و روی زمین بافته می‌شود. در این شیوه تارها معمولا رنگی و پودها به اقتضای مسیر رنگی هستند. نقش‌ها معمولا چهارخانه، راه راه، زیگزاگ و غیره ساخته می‌شوند. نوع بافت آن گلیم بافت و چهارپیز یا چهارکمانه بافته شده و در پایان منگوله‌هایی برای تزیین به آن اضافه می‌شود. این محصول در گذشته بیشتر کاربردی و روانداز بوده و در حال حاضر به صورت تزیینی در مراسمات و جشن‌ها از آن استفاده می‌شود.
سفره بافی
کاربرد بافت سفره در استان کهگیلویه و بویراحمد مخصوص پخت نان محلی است به این صورت که قبل از شروع کار، سفره را پهن کرده و مقداری آرد و وسایل پخت نان روی آن قرار می‌گرفت. با این کار از ریختن هر نوع اضافات خمیر، آرد یا نان روی زمین به خاطر قداست نان جلوگیری می‌شد. معمولا از جنس پنبه در بافت این نوع صنایع دستی استفاده می‌شود.
نمدمالی
این هنر و صنعت در گذشته به صورت کارگاهی توسط مردان عشایری انجام می‌شد و در سال‌های اخیر از رونق افتاده است. در هنر نمدمالی از پشم دام‌های عشایر برای ساخت زیرانداز و همچنین پوشش لباس به خصوصی برای چوپان‌ها استفاده می‌شد.
لباس‌های محلی
لباس‌های سنتی کهگیلویه و بویراحمد از معدود لباس‌های سنتی کشور هستند که ورود بیگانگان نتوانسته بر آنها تأثیر بگذارد، به طوری که در بسیاری از روستاها و حتی شهرهای استان از این لباس‌ها استفاده می‌شود.
این فرم لباس از چارقد یا لچک، مینا و دامن قری در بین زنان و کلاه نمدی جقه زناره و شال در بین مردان تشکیل شده است.
گلیم برجسته
یک نوع گلیم است که مانند گچمه بافی نقوش به صورت قالی بافی بافته می‌شود و در برخی از این نوع محصول زمینه به صورت برجسته و گره‌دار است.
جُل اسب
جُل اسب یکی از دستبافت‌های زیبای عشایری است که به منظور تزیینات اسب تهیه می‌شود. جُل اسب هم نقش گرم نگاهداشتن و عرق‌گیر اسب را داشته و هم جنبه تزیینی و تشریفاتی دارد. بدنه اصلی جُل، یک مستطیل است که دو دستک به آن وصل شده که این دستک‌ها، پشت اسب را می‌پوشاند.
نی‌چیت بافی
چیت از دیگر دستبافت‌های عشایر استان کهگیلویه و بویراحمد است که مواد اولیه موردنیاز برای تهیه آن نی، پشم گوسفند و موی بز است. چیت، حصاری حصیری مانند است که اطراف چادر را با آن محصور می‌کنند. نی، مهم‌ترین ماده در ساخت چیت است که ابتدا آنها را در مجاورت نور خورشید خشک کرده و سپس به دو نیم تقسیم می‌کنند.
نخ‌ها را از پشم گوسفند یا موی بز انتخاب کرده بعد از شستن و خشک کردن، آنها را رسیده و تاب داده و سپس مورد استفاده قرار می‌دهند. شیرازه یا سرکش یا سرچک به صورت نواری باریک به اندازه طول چیت می‌بافند و با نخ پشمی و سوزن به دو طرف آن به صورت طولی وصل می‌کنند.
رودوزی‌های سنتی
رودوزی‌های سنتی یا نقش‌دوزی معمولا روی پارچه‌های مخصوص برای تزیین بالش‌ها و لباس‌های سنتی و دیگر وسایل خانه استفاده می‌شود، این رودوزی‌ها در گذشته جزء ضروریات یک خانواده عشایری بوده اما متأسفانه امروزه با ورود ماشینی آن و نقوش مدرن در حال منسوخ شدن است.
مهلو و میخک
جواهرات در ایران از دیرباز به عنوان قطعه‌ای از لباس در میان اقوام مختلف مطرح بوده است. جواهرات در میان مردم استان کهگیلویه و بویراحمد شامل گردنبند مهلو، گردنبند میخک، گردنبند مهره‌ای، عنبردان، قاب قرآن، النگو و دستبند مهره‌ای، گیسوبند و بازوبند بوده است.
مَهلو دانه بسیار معطر درختچه‌ای است که در نواحی معتدل و سردسیری با رنگ سفید یا شیری و کوچک‌تر از دانه لوبیا می‌روید و حتی مرور زمان از بوی خوش آن نمی‌کاهد. زنان ایلات این دانه‌ها را جمع‌آوری یا خریداری می‌کنند و سپس آنها را سوراخ کرده، پس از خشک شدن گردنبندهای جالب و زیبا درست می‌کنند.
برای ساخت گردنبند مهلو، دانه‌ها را در دسته‌های 20 تایی از هر رنگ در 5 رشته ناهمگون کنار هم چیده و سپس همه نخ‌ها را از یک مهره عبور می‌دهند. در سری 20 تایی بعدی جای رنگ‌ها عوض می‌شود و معمولا نوع مهره‌ها را هم تغییر می‌دهند. در وسط گردنبند هم پلاک یا سکه‌ای می‌آویزند.
گردنبندهای مهلو و میخک در گذشته نه چندان دور جزء جهیزیه دخترخانم‌ها بود.
