خراسان:ازدواج امام جواد(ع) با ام الفضل دختر مامون را مي توان ازدواجي استثنايي در تاريخ امامت دانست. هنوز هم پس از گذشت قرن ها از وقوع اين ازدواج، مورخان شيعه و اهل سنت درباره اين پيوند زناشويي اظهارنظرهاي متفاوت و گاه متعارضي دارند.

آن چه در این میان قطعی است، این است که مامون(پدر ام الفضل) که قبلا ولایت عهدی را به پدر امام جواد علیه السلام تحمیل کرده بود، بر این ازدواج اصرار داشت. آن گونه که از لابه لای متون تاریخی بر می آید، حتی وقتی که عباسیان از این تصمیم مامون برآشفتند او به دفاع از امام(ع) برخاست و با سخنانی از آن حضرت حمایت کرد. حتی بعدها زمانی که دخترش در مدینه، نامه ای خطاب به پدرش در بغداد نوشت و از امام جواد(ع) شکوه کرد، مامون باز به دفاع از امام جواد(ع) برخاست و از دخترش خواست مسالمت آمیز به زندگی اش با امام جواد(ع) ادامه دهد.

شیخ مفید یکی از بزرگ ترین فقها و متکلمان شیعه در کتاب معتبر الارشاد، ماجرای ازدواج امام جواد(ع) با ام الفضل را به طور مفصل شرح می دهد. آن چه از توضیحات و تحلیل های شیخ مفید بر می آید، این است که حضرت جواد(ع) نیز نسبت به ازدواج با ام الفضل مخالفتی نشان ندادند. احتمالا حضرت با توجه به اصرار و پافشاری مامون، مصلحت را در این ازدواج می دیدند هر چند که بلافاصله پس از برگزاری مراسم باشکوه ازدواج که در دربار مامون برگزار شد، ایشان به همراه ام الفضل بغداد را به سمت شهر مدینه ترک کردند.

اصرارهای مامون برای ازدواج دخترش با امام جواد(ع)

حجت الاسلام ا…اکبری در گفت وگو با خراسان درباره اهداف مامون از تزویج دخترش به امام جواد(ع) و دلیل اصرار و پافشاری او برای این ازدواج می گوید: برای درک پاسخ این سوال که مامون چه اهدافی را از این ازدواج دنبال می کرد، باید تفکرات، اعتقادات، باورها و شرایطی را که مامون در آن به سر می برد، بشناسیم. او به عنوان شخصیتی که علوم مختلف به ویژه سیاست، فقه و حدیثرا به طور عمده توسط معلمان ایرانی تعلیم دیده بود، احتمالا پس از سال ها به این نتیجه رسید که حق با علویان است یا این که حداقل باید با علویان مدارا کند تا پایه های حکومتش سست و لرزان نشود.

وی درباره اوضاع زمان حکومت مامون می افزاید: از زمان تاسیس بنی عباس همواره بین آن ها و علویان تنازع و درگیری وجود داشت و همیشه علویان تحت ظلم و فشار عباسیان قرار داشتند، این منازعه که از آغاز حکومت عباسیان شروع شد، رفته رفته ابعاد تازه ای به خود گرفت و گسترش یافت.

در زمانی که مامون هنوز خلیفه نشده و والی خراسان بوده و برادرش امین خلیفه بود، علویان از منازعه میان او و برادرش به نفع خود استفاده و علیه حکومت بنی عباس شورش کردند و بسیاری از شهرها را گرفتند و در آن جا متمرکز شدند. وقتی مامون موفق شد برادرش امین را از سر راه بردارد و خلیفه شود، با مسئله مهم نداشتن مشروعیت در میان عباسیان مواجه می شود.

ازدواجی برای کسب مشروعیت سیاسی مامون

در چنین اوضاعی مامون که خلیفه مشروع و منتخب عباسیان را کشته و خود خلیفه شده است، مشکل مهم سیاسی اش این است که بنی عباس او را به عنوان خلیفه قبول ندارند، علاوه بر آن که او در مرو حضور دارد و پایتخت عباسیان بغداد است.

بنابراین مامون برای این که حکومت خود را مشروع و تثبیت کند، امام رضا(ع) را از مدینه به مرو احضار و ایشان را ولی عهد خود می کند. مامون از ولایت عهدی اهداف مهمی را دنبال می کرد که مهم ترین آن به دست آوردن جایگاه در بین شیعیان و علویان بود تا آن ها علیه حکومت او که هنوز تثبیت هم نشده بود، قیام نکنند.

مامون روند کسب مشروعیت را ادامه داد و پس از مسئله ولایت عهدی و البته شهادت امام رضا(ع) احساس کرد که ازدواج امام جواد(ع) و دخترش می تواند به این روند کمک کند.

ازدواجی سیاسی با هدف غلبه بر اختلافی دیرینه

وی که ازدواج امام نهم(ع) را با ام الفضل دختر مامون، در زمره ازدواج های سیاسی دسته بندی می کند، می افزاید: ازدواج امام نهم(ع) با دختر مامون قبل از آن که پیوندی بر اساس علاقه و محبت و تعلق خاطر و هم کفو بودن باشد، ازدواجی سیاسی است که بیش از هر کس مامون بر انجام آن تاکید داشت.

از گذشته های دور تاکنون همواره ازدواج یکی از راه های مهم حل منازعات بین دو طرف نزاع و غلبه بر بحران های سیاسی بوده است، مامون هم در راستای اهداف سیاسی اش دست به این اقدام زد. او قصد داشت با این ازدواج به منازعه طولانی مدت علویان و عباسیان حداقل برای مدت کوتاهی خاتمه دهد؛ به خصوص که مامون در دوران خلافت پدر و برادرش به این نتیجه رسیده بود که علویان همواره در مقابل عباسیان قرار دارند و دارای اختلاف دیرینه ای با یکدیگر هستند. او قصد داشت حداقل در دوران حکومت خود به این اختلافات پایان دهد. به همین دلیل است که در عصر مامون قیامی از سوی علویان صورت نگرفت و مامون سعی می کرد با تسامح با شیعیان رفتار کند. رفتار سیاسی مامون با علویان نرم و زیرکانه بود.

ازدواجی که می توانست آغاز دورانی تازه در روابط علویان و عباسیان باشد

می توان چنین برداشت کرد که مامون ازدواج دخترش با حضرت جواد(ع) را آغاز یک دوران تازه از روابط بین عباسیان و علویان تلقی می کرد.

درباره سال ازدواج امام جواد(ع) با ام الفضل، نقل قول های تاریخ متفاوت است ولی گویا حدود ۸ سال پس از شهادت امام رضا(ع) این امر اتفاق افتاده است.

مامون می خواست اثبات کند ضد شیعه نیست

این مدرس حوزه علمیه ادامه می دهد: مامون قصد داشت با این ازدواج دل شیعیان را به دست آورد و نسبت به آن ها اظهار دوستی کند و نشان دهد که آن طور که شیعیان فکر می کنند، او ضد شیعی نیست. علاوه بر این که احتمالا او پیش بینی می کرد ثمره این ازدواج می تواند فرزندانی باشد که مامون در آینده به آن ها افتخار کند زیرا آن ها منسوب به امام علی(ع) و علویان هستند، از طرفی این فرزندان دو رگه محسوب می شوند که هم به عباسیان و هم به علویان نسبت دارند و از این طریق می توان مصالحه این دو گروه را فراهم کرد؛ اگر چه تقدیر نبود که امام جواد(ع) از ام الفضل صاحب فرزندی شوند. به طور قطع دلیل شخصیت و جایگاه برجسته علمی و معنوی امام جواد(ع)، مامون از این ازدواج نفع می برد و دخترش را به همسری کسی درمی آورد که بزرگ شیعیان بود و جایگاه بسیار برجسته ای داشت.

امام جواد(ع) از ازدواج با ام الفضل راضی بودند؟

وی درباره دیدگاه امام جواد(ع) نسبت به ازدواج با ام الفضل می گوید: آن چه از تاریخ برمی آید نشان می دهد که ظاهرا اکراهی در کار نبوده است و حضرت مخالفتی با این ازدواج نداشتند و احتمالا حضرت مصلحت را در این ازدواج می دیدند.

از انگیزه حضرت می توان این طور برداشت کرد که ایشان می خواستند با این ازدواج شیعیان به آرامش روانی و امنیت دست یابند. چون وقتی بزرگ و امام شیعیان داماد خلیفه باشد کسی جرات نمی کند علیه آن ها واکنش نشان دهد.

بازتاب ازدواج امام جواد(ع) بین شیعیان و عباسیان

ا… اکبری با اشاره به این که شیعیان نسبت به ازدواج امام جواد(ع) واکنش منفی نشان ندادند و پیرو حضرت در این زمینه بودند، درباره بازتاب این ازدواج در بین عباسیان می افزاید: آن ها به شدت از تصمیم مامون مبنی بر ازدواج ام الفضل با امام جواد(ع) برآشفتند، دور او جمع شدند و نسبت به این موضوع اعتراض کردند، حتی گفتند تو قبلا با چنین سیاستی امام رضا(ع) را ولی عهد خود کردی که ما مخالف بودیم.

ما گمان کردیم که با کشته شدن ایشان، اشتباهات تو به پایان رسیده، اما حالا تو با اصرارت نسبت به ازدواج دخترت با محمدبن علی(ع) دوباره اشتباه دیگری را مرتکب می شوی. البته مامون به این اعتراض ها گوش نداد و از جایگاه علمی و معنوی امام جواد(ع) دفاع کرد حتی مناظره ای ترتیب داد که امام(ع) در آن مناظره به همه سوالات پاسخ دادند و شگفتی همگان را برانگیختند که در تاریخ آمده است، مامون از پیروزی امام جواد(ع) بسیار خوشحال و مسرور شد و آن را اثبات کننده دیدگاه ها و نظرهای خودش درباره امام جواد(ع) دانست.

زندگی مشترک امام جواد(ع) و ام الفضل

وی درباره نحوه زندگی امام جواد(ع) و ام الفضل می گوید: امام پس از ازدواج با دختر مامون به مدینه برمی گردند و ۱۰ سالی مقیم این شهر هستند.

ظاهرا در زندگی مشترک مشکلی با هم ندارند، طوری که در تاریخ آمده امام جواد(ع) سال ۲۱۴ ه. ق به اتفاق ام الفضل به حج می روند. البته چون ام الفضل در دربار مامون زندگی شاهانه و درباری داشته، زندگی ساده امام جواد(ع) چندان دلچسب او نبوده است حتی از این موضوع به پدرش شکایت می کند که مامون در پاسخ چنان که اشاره کردم از داماد خود یعنی حضرت جواد(ع) دفاع می کند. در مجموع به نظر می رسد آن دو زندگی خوبی داشتند و مامون هم تمایل داشت این زندگی مشترک با وجود این که فرزندی از آن حاصل نشده بود، ادامه یابد.

نگاه متفاوت شیخ مفید و شیخ کلینی به ازدواج امام جواد(ع) با دختر مامون

شيخ مفيد فقيه و متکلم بزرگ شيعه در کتاب الارشاد، ماجراي ازدواج امام جواد(ع) با ام الفضل را نقل مي کند و به طور مشروح آن را توضيح مي دهد. او درباره انگيزه هاي مامون از تزويج دخترش به امام نهم اعجاب مامون نسبت به علم و خرد و کمال امام جواد(ع) با وجود سن کم را انگيزه اصلي او براي پافشاري بر اين ازدواج بر مي شمارد و مي گويد: چون مامون فضيلت و برتري آن حضرت را در علم و حکمت با آن خردسالي و کودکي مشاهده و بلوغ و نبوغ او را ملاحظه کرد و ديد که آن حضرت در علم و حکمت و ادب و کمال و خرد و عقل به پايه اي رسيده که پيران سالخورده آن زمان از درک آن ها عاجزند، از اين رو شيفته او شد و دخترش ام الفضل را به همسري او در آورد و او را با آن حضرت روانه مدينه کرد و بسيار احترام و اکرام نسبت به مقام آن بزرگوار مبذول مي داشت. اما شيخ کليني، محدث بزرگ شيعه در کتاب اصول کافي، برخلاف نظر شيخ مفيد نه تنها از شيفتگي مامون و حسن نظر او نسبت به امام جواد(ع) سخن به ميان نمي آورد، بلکه روايتي را نقل مي کند که حکايت از توطئه چيني و سوءنيت مامون در مسئله ازدواج دارد که مي توان آن را امتداد توطئه ولايت عهدي دانست.کليني در اصول کافي، ج۲ به نقل از محمدبن ريان مي نويسد: مامون براي امام جواد(ع) هر نيرنگي داشت به کار برد تا شايد امام را آلوده و دنياطلب نشان دهد، ولي ممکن نشد چون درمانده شد و خواست دخترش را براي ازدواج نزد حضرت فرستد، دويست دختر از زيباترين کنيزان را خواست و به هر يک از آن ها جامي که در آن گوهري بود داد تا چون حضرت جواد(ع) بر کرسي دامادي بنشيند نزد او ببرند، اما امام به آن ها هم توجهي نفرمود. سپس متوسل به مردي آوازه خوان و تارزن شد تا اين ماموريت را براي مامون انجام دهد ولي او نيز ناکام ماند و با نفرين امام(ع) دستش فلج شد.