چارچوب‌ پیروزی ایرانی در توافق محتمل سوریه

به گزارش افکارخبر،در هفته های اخیر اخبار و تحلیل های زیادی در مور امکان مصالحه سیاسی در سوریه مطرح شده است. این نوشته برخلاف آن‌ها درصدد رساندن مخاطبان به این نکته است که امکان صلح و توافق سیاسی برای آینده نزدیک در سوریه دور از دسترس است؛ چرا که مؤلفه های " مخرب " زیادی وجود دارد. در این نوشته برخی از این مؤلفه های مخرب را نشان خواهیم داد. تا زمانی که این مؤلفه ها وجود دارند یا حداقل این مؤلفه ها بر مؤلفه های " زمینه ساز " توافق سیاسی غلبه دارند صحبت از توافق سیاسی در آینده نزدیک پوچ و بیهوده به نظر می رسد. همچنین به دنبال این خواهیم بود که در صورت وقوع یک توافق سیاسی در سوریه شاخص و چهارچوب تحلیلی مد نظر برای اندازه گیری نسبی موفقیت ایران در این دوئل دیپلماتیک چه خواهد بود.

توصیف رخداد

هزاران مهاجر سوری و عراقی رهسپار اروپا شده اند شاید بتوانند در آنجا پناهگاه امن تری برای خود بیابند. اغلب آن‌ها از ترکیه راهی اروپا شده اند. شماری از لیبی آمده اند و شماری نیز به تازگی راه افتاده اند تا به کشورهای همسایه سوریه برسند تا ازآنجا سفر تازه مهاجرت خود به اروپا را آغاز کنند.

این بخشی از اتفاقی است که طی هفته های گذشته جهان را به لرزه انداخته است. تصاویر دل‌ خراشی نیز از کشته شدن پناهندگان در حین مهاجرت به اروپا منتشرشده که ازجمله می توان به تصویر غرق شدن کودک اهل کوبانی به همراه مادرش که جهانیان را تکان داد، اشاره کرد. چند روز قبل از آن رسانه های مختلف ازجمله رسانه های سوری خبر داده بودند که به زودی جنگنده های جدید و مدرن روسیه در کنار جنگ افزارهای جدید روسی در اختیار حکومت سوریه قرار خواهند گرفت.

یک روز بعد از آن روزنامه های انگلیسی نیز گزارش دادند که روسیه بین دو تا سه هزار نفر مشاور نظامی به سوریه اعزام کرده است تا کار هدایت مبارزه با گروه های تندروی مخالف بشار اسد را بر عهده بگیرند و درعین‌ حال حضور بشار اسد در قدرت را تثبیت کنند. این در حالی است که نزدیک به دو تا سه ماه پیش برخی منابع خبری ادعا کرده بودند که ایران مشاوران نظامی خود را از سوریه فرا خوانده است. این خبر در حالی منتشر شد که تاکنون هیچ نشانه ای از تنش در روابط ایران و سوریه یا بروز فاصله ای در روابط دو طرف مشاهده نشده است. با این حال منابع ایرانی نیز هیچ واکنشی نسبت به این شایعات نشان ندادند.

در عین‌حال هفته گذشته برخی منابع خبری ادعا کردند که برخی مقام های امنیتی ایران به روسیه سفر کرده‌اند. اتفاقی که وزارت امور خارجه آمریکا از آن ابراز نگرانی کرد و نگرانی خود را به اطلاع مقام های روس نیز رساند. اما هیچ کس نگفت اولاً چرا باید این دیدارها نگران کننده باشد ثانیاً مگر در این دیدارها چه گذشته که دنیای غرب نسبت به آن نگران شده است؟

حسین امیر عبداللهیان، معاون وزیر امور خارجه کشورمان در حالی پیشنهاد ایران برای حل بحران سوریه را به اطلاع سید حسن نصرالله، دبیر کل حزب الله لبنان و بشار اسد، رئیس جمهوری سوریه رساند که روزنامه های الحیات و الشرق الاوسط گزارش دادند که سوریه طرح ایران را به دلیل آن‌که در آن پیشنهاد برگزاری انتخابات زودهنگام گنجانده شده، رد کرده است.

روزنامه الشرق الاوسط در یادداشتی به قلم طارق الحمید، دبیر تحریریه خود نوشت که بشار اسد پیشنهاد روس‌ها را قابل قبول‌تر از پیشنهاد ایران دانست و برای همین پیشنهاد ایران را رد کرد. در پیشنهاد روس‌ها آمده است که انتخابات زودهنگام صرفاً پارلمانی باشد و تقسیم قدرت تنها در سطح نمایندگان مجلس و آن هم با آنچه " مخالفان سازنده " نامیده اند، صورت بگیرد. به این ترتیب بشار اسد طرح ایران را رد می کند و طرح روسیه را می پذیرد تا رسماً اعلام شود که بشار اسد به پشت گرمی حمایت روسیه بر اریکه قدرت تکیه زده و همچنان روی حمایت آن‌ها حساب کرده است.

از سوی دیگر برخی منابع خبری عربی ازجمله پایگاه خبری میدل ایست آنلاین گزارش دادند که نشست ها و جلسات عربستانی ها با روس‌ها در مسکو بر سر سوریه به نتیجه نرسیده است. برخی منابع روسی نیز گفتند اصرار عربستان بر لزوم کنار رفتن بشار اسد از قدرت مذاکرات را به تنگنا کشانده است.

یک جمع‌ بندی ساده از وضعیت کنونی سوریه می تواند این‌گونه طرح شود: آغاز سیل حرکت مهاجرین سوری و عراقی از غرب آسیا به سمت اروپا، اعلام حضور نظامیان روسی، حال چه در قالب نیروی نظامی چه در قالب مشاور در سوریه، ارسال جنگنده ها و جنگ افزارهای جدید روسی به سوریه، سفر برخی مقامات امنیتی ایرانی به روسیه با وجود اینکه هر دو طرف تکذیب کرده اند، رد پیشنهاد راه حل ایران برای سوریه توسط بشار اسد و قبول پیشنهاد روسیه به جای آن، به نتیجه نرسیدن مذاکرات اعراب به ویژه عربستانی ها با روسیه بر سر سوریه و به این نکات، نگرانی اعراب به ویژه کشورهای عربی شورای همکاری خلیج فارس را نیز بیفزایید. به اعتقاد آن‌ها کشورهای عربی از روی استیصال و ناچاری دست به این کار زده اند. با اینکه می دانند نتیجه ای در بر نخواهد داشت.[۱]

مؤلفه های مخرب توافق سیاسی در سوریه

در شرایط کنونی، می توان ادعا کرد هیچ مؤلفه قابل توجهی برای توافق سیاسی در سوریه وجود ندارد و تنها نقش چهار محور مورد پیگیری نماینده سازمان ملل قابل توجه است که عملی شدن این محورها هم در وضعیت کنونی بعید می نماید.

مهم‌ترین عامل مخرب توافق سیاسی که به نوعی علت‌ العلل دیگر فاکتورهای مخرب است، تداوم حمایت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی از لجستیک نیرو و تسلیحات از کشورهای هم‌مرز سوریه به‌ویژه " اردن " و " ترکیه " است. نقش اردن را در این عملیات تخریبی علیه توافق سیاسی، جدی‌تر از ترکیه به نظر می رسد.

دومین مؤلفه به لحاظ تحولات ژئوپلیتیک، مهم‌ترین اثر تخریبی را بر فرآیند توافق سیاسی خواهد داشت، موضوع حلب در شمال و درعا در جنوب است. این دو استان، کلید فتح دمشق در صورت تحول جدی نظامی در آینده خواهند بود و تحرکات داعش و جبهه النصره و نظام سوریه در حلب، تعیین‌کننده ترین فاکتور برای تثبیت یا بحرانی‌تر شدن اوضاع طی ماه‌های آینده خواهد بود.

سومین مؤلفه مخرب توافق سیاسی، تلاش بازیگران منطقه برای خرج کردن برگه‌هایی است که استفاده بیش از حد از آن‌ها به مثابه ابزار برتری نظامی و سیاسی می‌تواند بر فرایند آرام خروج سیاسی از بحران در میان‌مدت اثر منفی بگذارد.

تحلیل ورود متفاوت روسیه به سوریه

در جولای ۲۰۱۵، طرحی از سوی مسکو مطرح شد مبنی بر شکل گیری ائتلافی ضد تروریسم(فراتر از ائتلاف ضد داعش به رهبری آمریکا) با حضور دولت بشار اسد، عربستان، اردن و ترکیه. این طرح عملاً در نطفه خفه شد و روسیه خود وارد میدان شد؛ چون برداشت دمشق، آنکارا و ریاض از گروه های تروریستی متفاوت است. از نظر اسد همه آنهایی که علیه او می جنگند، تروریست هستند. قبل از آن، در اوت ۲۰۱۵، تهران طرحی چهار مرحله ای جدید برای پایان این بحران ارائه کرد. حسین امیرعبداللهیان معاون عربی - آفریقایی وزارت خارجه ایران طی سفری به دمشق، رسماً این طرح را تقدیم بشار اسد داشته است. او در گفتگوی ویژه خبری شبکه دو در ۱۳ مرداد ۱۳۹۴، گفت که ایران طرحش برای پایان بحران سوریه را به‌روزرسانی کرده است اما جزئیاتی از این طرح را افشا نکرد. چهار مرحله ای که خبرگزاری‌ها ازجمله المیادین برای طرح ایران برشمرده اند عبارت است از؛ آتش بس فوری، تشکیل دولت وحدت ملی، اصلاح قانون اساسی سوریه بر مبنای توافق و اطمینان بخشیدن به گروه های قومی - مذهبی در ساختار سیاسی این کشور و درنهایت درخواست برای اجرای انتخابات تحت نظارت بین المللی در سوریه. اما به فرض اینکه طرح ایران به‌روزرسانی شده باشد، آیا گروه هایی چون جبهه النصره، احرار الشام و یا حتی داعش معنای کلمه آتش بس را می فهمند و از هیچ کشوری حرف شنوی دارند؟ در دولت وحدت ملی سوریه، وزن مخالفان و طرفداران اسد چه اندازه خواهد بود؟ و مهم‌تر از همه، جایگاه اسد در دولت آینده سوریه چه خواهد بود؟

از قراین و شواهد چنین بر می آید که تهران آینده بشار اسد را در طرح خود مسکوت گذاشته است. محمدجواد ظریف، وزیر خارجه ایران در یک فراهمایی مطبوعاتی در اسپانیا(۷ سپتامبر ۲۰۱۵)، با تأکید بر اینکه مشکل سوریه از طریق سیاسی قابل حل است، آینده اسد را مسکوت گذاشت: «فقط مردم سوریه حق تصمیم گیری دارند و کسانی که در مورد رئیس جمهور سوریه طی دو سه سال گذشته شرط و شروط قائل شدند باعثاین شدند که جنگ در سوریه ادامه پیدا کند.» هر چند برخی خبرگزاری‌ها از گرایش تدریجی ایران به سوریه بدون اسد خصوصاً در دولت روحانی خبر می دهند ولی از فحوای سیاست روسیه چنین بر می آید که مسکو یا مایل نیست اسد کنار رود و یا آن را مسکوت گذاشته است. لاوروف طی دیدار ظریف(۱۷ اوت۲۰۱۵) از مسکو هر گونه طرح صلحی با پیش شرط کناره گیری اسد را رد کرد. در این راستا، رئیس جمهوری روسیه طی یک فراهمایی مطبوعاتی در ۴ سپتامبر ۲۰۱۵ اعلام کرد: «رئیس جمهوری سوریه با این مسئله موافق است که انتخابات زودهنگام پارلمانی برگزار شود و تماس‌هایی با اپوزیسیون سالم وجود داشته باشد و آن‌ها هم به دولت بیایند.» این گفته پوتین بدان معناست که بشار اسد قصد کناره گیری ندارد و صرفاً نوعی ترمیم سیاسی(reshuffling) می خواهد تا تغییر حکومت.[۲]

چارچوب پیروزی ایرانی در توافق محتمل سیاسی سوریه

جمهوری اسلامی ایران با توجه به سناریوهای حساسی که از سوی سایر قدرت های فرا منطقه ای دخیل در سوریه ترسیم می شود باید به چارچوب زیر دست یابد تا بتوان از یک موفقیت تاریخی سخن گفت:

۱. تشکیل دولت ائتلافی: دولت ائتلافی در فردای توافق دو کارکرد ویژه به همراه دارد. اول اینکه از کودتای نظامی یا غیرنظامی جلوگیری ساختاری به عمل می آید. دوم اینکه، جریان غالب قدرت از شکنندگی طبیعی در این نوع دولت خارج می شود؛ چرا که این جریان علی رغم اینکه بیش از نصف وزن قدرت در کشور را دارد اما طرف های ذی‌نفوذ دیگر در قدرت را هم در تصمیم سازی و تصمیم گیری ابعاد مختلف حکمرانی شریک می کند.

۲. کسب بیش از ۵۰ درصد از قدرت آینده سوریه: با توجه به نزدیکی سنتی ایران به علوی‌های سوریه، باید بیش از نصف وزن قدرت در اختیار یک فرد علوی(چه در پست نخست وزیری و چه در پست ریاست جمهوری) قرار گیرد.

۳. سوریه یکپارچه و یکدست: سوریه باید در زمین، دریا و هوا همانند قبل از شروع دوره بحران صاحب نفوذ و استقلال باشد یا به سوی این روند حرکت نماید. در صورتی که توافقی در سوریه شکل بگیرد امکان دارد ائتلاف علیه تضعیف و سرکوب داعش به یک دوره زمانی سه تا ده ساله نیاز داشته باشد.

۴. تمدید ریاست بشار اسد بر دولت انتقالی: تجربه اجلاس بن ۲۰۰۱ در مورد افغانستان می گوید که برای دولت انتقالی نیاز به یک دوره سه ساله است که زمینه تشکیل دولت جدید ائتلافی به طور کامل به وجود آمده باشد.

اگر چهار مورد بالا توسط ایران به دست بیاید می توان گفت یک پیروزی خوب و تاریخی در نزاع منافع بازیگران در سوریه، برای ایران رخ داده است. با این حال، شاید هم عقیده باشیم که دنیای سیاست بین الملل، دنیای جنگ منافع است. این منافع بسته به تعاریف متفاوت بازیگران از یک مسئله یا معضل بین المللی، کارکرد کامل خود را برای تصمیم گیرندگانش به منصه ظهور نمی رسانند.

اگر ورود ایران به اجلاس «ژنو ۳» را قطعی فرض کنیم، باید دانست که بهای این ورود برای این اجلاس به قیمت بالایی صورت گرفته باشد. کاتالیزور فشار ایران به انتخاب بین گزینه توافق سیاسی با ایران یا بدون ایران محدودیت ها و معذوریت های خاص خود را دارد. اگر در این اجلاس نزدیک ترین مؤتلف ایران قصد میانجیگری برای پذیرفتن شروط به طرف مقابل را داشت و اقدام عملی به این امر را قبل و حین برگزاری اجلاس نشان داد باید ما به ازای این تعدیل مواضع برای ایران کاملاً ملموس، عینی و دارای ضمانت باشد.

جمع بندی

علی رغم اینکه خوانندگان تیزبیندیدبانمتوجه شدند که توافق سیاسی لزوماً در یک یا دو ماه آتی در سوریه امکان وقوع ندارد، باز متذکر می شویم بنای توافق سیاسی در سوریه را باید بر کم رنگ شدن شاخص‌های مخرب گذاشت. اگر چه نفس برخی تحرکات جدید تکمیل قطعات کناری جورچین محسوب می شود اما تا قطعات میدانی و میانی جورچین تکمیل نشدند نمی توان از توافق سیاسی - که مرزهای سیاست و حکومت آینده سوریه را مشخص خواهد کرد - صحبت کرد. پیش بینی نگارنده بر این است که یک سال دیگر این درگیری‌های تقریباً بی نتیجه و فرسایشی برای جبهه های مختلف درگیری ها ادامه خواهد داشت.

احتمال اینکه مذاکرات سیاسی پیرامون راه حل های سوریه بین طرفین مؤثر و دخیل در این مدت صورت بگیرد زیاد است اما این مذاکرات زودتر از یک سال آتی نتیجه نخواهد داد؛ چرا که پیچیدگی کلاف سوریه بیش از ساعت‌های کوتاهی وقت می خواهد که معمولاً برای امضای چند قرارداد دیپلماتیک بین دو بازیگر روابط بین الملل صورت می گیرد. همان طور که شاهد بودیم مذاکرات هسته ای(فارغ از نتیجه آن) و با آسان تر بودن مسئله اش نسبت به تصمیم گیری در مورد سیاست در یک کشور دو سال به صورت فشرده انجام گرفت و دو طرف ایران و ۱ + ۵ وجود داشت، در مذاکرات مربوط به سوریه تعداد طرف های درگیر به هفت طرف عمده می رسد: داعش، ایران، روسیه، آمریکا، سه کشور شاخص اروپایی(آلمان، فرانسه و بریتانیا)، ترکیه و عربستان. گرچه می توان این نکته را نیز فارغ از همه مسائل گفت که راه حل بحران سوریه، سیاسی و دیپلماتیک نیست.