به گزارشافکارخبر، با این‌ حال نوع کنش دولت‌های غربی در این رابطه امری است که لااقل از منظر تحلیلی - تبیینی چندان مورد توجه و تدقیق کارشناسان قرار نگرفته است. در این میان نوع مواجهه یکسویه «بی‌بی‌سی» اصلی‌ترین کارگزار «دیپلماسی رسانه‌ای»(۱) دولت انگلیس با این مساله موضوعی است که به جهات گوناگون دارای اهمیت است. مروری بر اخبار منتشرشده در این رسانه انگلیسی به وضوح نشان از آن دارد که سیاست رسانه‌ای بی‌بی‌سی به عنوان یکی از مدعیان پرطمطراق نظریه «جریان آزاد اطلاعات»(۲) دقیقاً در راستای خواست و منافع رژیم سفاک آل‌سعود تعریف شده است. بررسی چرایی این امر موضوع اصلی این نوشتار را تشکیل داده است.


پرداختن به این مساله از زوایای گوناگون سیاسی، اقتصادی، امنیتی، تاریخی و… امکانپذیر است لکن به نظر می‌رسد پیوندهای تاریخی موجود میان خاندان ‌سعود و دولت بریتانیا بیش از دیگر علل و عوامل در این موضوع دخالت داشته باشد.

بنا به شواهد و قرائن متعدد دولت بریتانیا نقشی اساسی در تاسیس و نیز تداوم حکومت سعودی داشته است. به باور بسیاری از مورخان بررسی تاریخچه تاسیس و تداوم حکومت وهابی آل‌سعود در شبه‌جزیره عربستان بدون در نظر گرفتن نقش و کنش دولت بریتانیا کاملاً ابتر خواهد بود. بنا بر این در ادامه مروری هرچند گذرا به نقش‌آفرینی بریتانیا در به قدرت رسیدن خاندان ‌سعود در شبه‌جزیره عربستان خواهیم داشت.

ضعف امپراتوری عثمانی همزمان با جنگ نخست جهانی شرایط خاصی را برای جهان اسلام ایجاد کرد. بریتانیا با بهره‌مندی از شرایط حادث‌شده و خلأ قدرت پیش‌آمده در دوران پس از ضعف عثمانی، تمام تلاش خود را برای به قدرت رساندن متحدان دیرینه خود در ممالک اسلامی به کار برد.

بر همین اساس سیاستمداران بریتانیا بر آن شدند با تقویت پیوندهای خود با برخی شخصیت‌های ذی‌نفوذ شبه‌جزیره بسترهای لازم برای گسترش دامنه نفوذ و بیشینه‌سازی منافع سیاسی و اقتصادی خود در منطقه را فراهم آورند. در این مقطع زمانی شبه‌جزیره عربستان به چند منطقه «غرب»، «مکه»، «جده»، «مدینه» و «طائف» تقسیم می‌شد و شٌرَفای مکه بر آن حکومت می‌کردند. شرفای مکه اگرچه در ظاهر امر در ذیل اوامر خلفای عثمانی کار می‌کردند لکن روابط بسیار وسیعی با امپراتوری بریتانیا نیز برقرار کرده بودند. بریتانیا نیز با اطلاع از اهمیت فوق‌العاده شبه‌جزیره عربستان ارتباطات وسیعی را با شیوخ مکه ترتیب داده بود.


در این سال‌ها پس از تشدید درگیری میان آل‌رشید(۳) و آل‌سعود و در نتیجه شکست سعودی‌ها، «عبدالرحمن بن‌فیصل» به همراه فرزندش «عبدالعزیز» به کویت فرار کرد. «محمد الصباح» امیر وقت کویت به‌رغم روابط حسنه با عثمانی و اختلافات شدید با جریان وهابیت بنا به برخی ملاحظات که در اینجا مجال تفصیل آن نیست از عبدالرحمن استقبال کرد. حاکم کویت برادری به نام «مبارک» داشت که وی به واسطه فعالیت تجاری خود در هندوستان - اصلی‌ترین مستعمره انگلستان - روابط بسیار گسترده‌ای با دولت بریتانیا برقرار کرده بود. با بازگشت مبارک به کویت بنا به توصیه بریتانیا ارتباطات وسیعی میان مبارک و آل‌سعود از جمله شخص «عبدالعزیز» برقرار شد.


با بازگشت مبارک به کویت و تحکیم جایگاه وی در دربار نظام سلطنتی، وی با همراهی بریتانیا در سال ۱۸۹۶ میلادی با راه‌اندازی کودتا علیه حکومت برادرش زمام امور کشور را شخصاً برعهده گرفت. پس از این کودتا نفوذ بریتانیا در کویت کامل شد. «گسترش مناطق تحت نفوذ لندن به شبه‌جزیره عربستان» یکی از اهداف اصلی و مشترک مبارک و بریتانیا بود. به همین دلیل، سال ۱۹۰۱ میلادی، مبارک لشکری را برای مبارزه با آل‌رشید آماده کرد و فرماندهی آن را به عبدالرحمن سعودی سپرد. البته در این جنگ مبارک شکست سختی از آل‌رشید خورد.


طی همین مدت روابط میان پدر و پسر سعودی با دربار انگلیس بیش از پیش تقویت شد. دولت بریتانیا که تمام تلاش خود را بر فروپاشی عثمانی معطوف کرده بود، چاره‌ای جز ساقط کردن آل‌رشید به عنوان یکی از اصلی‌ترین حامیان عثمانی در شبه‌جزیره نداشت. در همین راستا دولت بریتانیا با حمایت تمام‌قد از عبدالعزیز شرایط لازم برای حضور آل‌سعود در شبه‌جزیره را فراهم کرد.(۴) ۱۹۳۲ میلادی، سالی بود که عبدالعزیز توانست با حمایت‌های همه‌جانبه بریتانیا دامنه نفوذ خود در شبه‌جزیره را کامل کرده و مستبدترین حکومت خانوادگی دنیا با نام «عربستان سعودی» را بنیان نهد.(۵)
با تاسیس عربستان حاکمان سعودی که حکومت خود را بیش از هر چیز مرهون حمایت‌های بریتانیا می‌دانستند، توانستند در همان گام نخست نقشی اساسی در تحقق اهداف بریتانیا بویژه ۲ هدف اصلی «نقش‌آفرینی به عنوان متحد استراتژیک انگلستان برای بسط نفوذ بریتانیا در مقدس‌ترین منطقه مذهبی مسلمانان» و «مبارزه با نفوذ امپراتوری عثمانی» ایفا کنند. همین وابستگی و پیوند دوسویه میان حاکمان «ضددموکرات‌ترین» حکومت جهان با «خبیث‌ترین» حکومت دنیا به وضوح چرایی نوع رفتار بی‌بی‌سی در مواجهه با فجایع اخیر منا را حکایت می‌کند.

پی‌نوشت
۱ - دیپلماسی رسانه‌ای به مجموعه سازوکارهایی اطلاق می‌شود که از طریق آن می‌توان بخشی از سیاست‌ها را بر مردم، احزاب، سیاستمداران، گروه‌ها، نهادها، سازمان‌های بین‌المللی و حتی دیگر دولت‌ها اعمال کرد. دیپلماسی رسانه‌ای به صورت عام به معنای بکارگیری رسانه‌ها برای تکمیل و ارتقای سیاست خارجی است. «ابو» در تعریف خلاصه و ساده‌ای، دیپلماسی رسانه‌ای را به صورت «استفاده از رسانه‌ها جهت بیان و ترویج سیاست خارجی» تعریف کرده است. «راما پراساد» محقق آمریکایی، دیپلماسی رسانه‌ای را به عنوان نقشی که رسانه‌ها در فعالیت‌های دیپلماتیک میان کشورها بازی می‌کنند تعریف کرده است. بنا بر چنین اهمیتی، دیپلماسی رسانه‌ای بخش قابل توجهی از دیپلماسی عمومی کشورهای قدرتمند جهان بویژه هژمون را به خود اختصاص داده است؛ چرا که در سایه محیط جهانی نوین، محتوای بازی نرم‌افزاری به عنوان بخشی از دگرگونی‌های جدید سیاست خارجی موجب شده است گفتمان، تصویرسازی و اقناع دیگران، در تعاملات مربوط به سیاست خارجی جایگاهی نوین یابد. در این فضا دولت‌ها ناظر توان اطلاع‌یابی و تاثیر بر مخاطبان خارجی خود در هر نقطه از جهان هستند؛ توانی که امروز به عنوان توان «استراتژیک – دیپلماتیک» در نظر گرفته می‌شود و برای دستیابی دولت‌ها به اهدافشان، شرطی غیرقابل اجتناب به نظر می‌رسد.
۲ - مفاهیمی نظیر آزادی اطلاعات و جریان آزاد اطلاعات برای اولین ‌بار در اعلامیه جهانی حقوق ‌بشر در سال ۱۹۴۸ بیان شد. بنا بر این نظریه آنچه در جریان آزاد اطلاعات از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است توزیع آزاد اطلاعات است. البته در همین‌جا باید اشاره کرد فراگیر شدن این نظریه که در گام نخست با خواست و تلاش دولت ایالات متحده صورت پذیرفت بیش از هر چیز در راستای سیاست‌های امپریالیستی ایالات متحده قابل تبیین است.
۳ - آل‌رشید نام حاکمان نیمه‌مستقل سرزمین حجاز یعنی مکه و مدینه در دوران امپراتوری عثمانی است. البته باید توجه داشت این خاندان نیز ارتباطاتی با انگلیس داشته است اما پس از حمایت‌های انگلیس از آل‌سعود آنها بیش از پیش به سوی عثمانی متمایل شدند.
۴ - در همین سال‌ها(۱۹۰۲ میلادی) عبدالعزیز با پشتیبانی انگلستان شبانه وارد ریاض شد و پس از قتل «ابن عجلان»، حاکم ریاض و ایجاد ترس و وحشت در شهر، این شهر را از دست آل‌رشید خارج کرد.
۵ - البته همان‌گونه که اشاره شد جنگ‌ها و کشمکش‌هایی که به تشکیل عربستان منجر شد، از چندین سال قبل(۱۹۰۱ میلادی به بعد) آغاز شده بود.