امروزه نقش سواد رسانه به عنوان یکی از مهمترین ابزارهای مقابله با جنگ نرم دشمنان، همواره از سوی رهبر معظم انقلاب مورد تأکید قرار میگیرد و در این بین، آشنایی با سواد رسانه، به عنوان یک نکته کلیدی همواره مورد توجه قرار دارد.
آشناسازی نسلهای آینده با ماهیت رسانهها، سواد رسانه و اهداف پشت پرده رسانهها، در کنار ارائه اطلاعات لازم به آنها، زمینه اتفاقات مناسبی را فراهم میکند که در آینده، نسلی عاری از مشکلات اجتماعی را به دنبال خواهد داشت.
وزارت آموزش و پرورش اما پس از سالها دوری از موضوع سواد رسانه، امسال تدریس این درس مهم را در دستور کار قرار داده و با تألیف کتاب سواد رسانهای و قرار دادن آن در بسته آموزشی پایه دهم، زمینه آشنایی بیشتر دانشآموزان با آن را فراهم کرده است.
احمدرضا متینفر عضو هیئت علمی دانشگاه امام حسین(ع) است که یکی از مولفان این کتاب به شمار میرود، در حاشیه سفر به اصفهان به بیان اهمیت موضوع سواد رسانهای و ضرورت آموزش آن به دانشآموزان و والدین پرداخت.
وی که به دعوت کمیته فرهنگ رسانه سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان راهی این شهر شده بود، در حاشیه دوره آموزشی تربیت مربیان سواد رسانه اصفهان، به سئوالات ما پاسخ داد که مشروح این گفتوگو را در ادامه میخوانید.
تسنیم: سئوالی که شاید امروز ذهن بسیاری از مردم را به خود معطوف کرده این است که چرا امروز موضوع رسانهها و سواد مجازی این چنین مورد توجه دستگاههای فرهنگی کشور قرار گرفته است؟
متینفر: ما بر این باور هستیم که در تعامل با رسانهها، رسانه صرفاً ابزار سرگرمی نیست بلکه ابزاری است که میتواند بر مغز انسانها اثر بگذارد، تولید ذهنیت انجام دهد و ذهنیت انسانها نیز تولید رفتارهای مثبت و منفی میکند.
با توجه به اینکه ما باید رفتارهای نابهنجار جامعه را داشته باشیم، باید پیشفرضهایی که از طریق رسانه وارد ذهن میشود را به خوبی کنترل کنیم و تنها چاره این موضوع آن است که ما به ابزاری از جنس دانش مجهز شویم.
سواد رسانهای امروز در کل دنیا، یک موضوع بسیار مطرح به شمار میرود و خوشحال هستیم که در ایران نیز حرکت آن شروع شده است؛ در واقع تلاش ما آن است که مردم را به سلاح سواد رسانه و یا همان سواد فضای مجازی مسلح کنیم.
تسنیم: با توجه به این موضوع، سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان نیز به مسئله سواد رسانه و دغدغههای رهبر معظم انقلاب در این باره ورود کرد. این ورود را چگونه میبینید؟
متینفر:خوشحال هستیم که چنین اتفاقی در شهر اصفهان رخ داده و در حال وقوع است. در تأکیدات رهبر معظم انقلاب و توصیههای ایشان به شورای عالی فضای مجازی، ایشان بارها عنوان کردند که حتماً ارتقای سطح سواد فضای مجازی مردم باید در دستور کار قرار گیرد تا بتوانیم رفتارهای نابه هنجار را کنترل کرده و تولید رفتار به هنجار کنیم و خوشحالم که در اصفهان نیز این حرکت اجرا شد.
در کارگاههای تربیت مربی سواد رسانه کمیته فرهنگ رسانه سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان، ما درباره اهمیت و ضرورت رسانه صحبت کرده و کارکردهای رسانه را مورد بررسی قرار دادیم. باید این نکته را مد نظر قرار داد که رسانه امروز میتواند انسجامبخشی اجتماعی را به دنبال داشته باشد و افکار انسانها را شکل دهد؛ رسانهها امروز انسانها را در راستای سازندگان و اهداف پشت پرده آنها سوق میدهند که این مسئله نیز یک نکته مهم در کارکرد آنها قلمداد میشود.
کارکردهای رسانه در حوزه مثبت و منفی و موارد دیگر از مسائل مهم در این زمینه به شمار میرود. امروز آموزش فضای مجازی باید مورد توجه قرار گیرد که مقدمه آن سواد دیجیتال و مهارتهای هفتگانه کامپیوتر است.
تسنیم:به نظرتان راهکار عملی در راستای تحقق موضوع سواد رسانهای چیست؟
متینفر: پس از اقداماتی که پیش از این عنوان کردم، باید نگاه ویژهای به موضوع رژیم مصرف در استفاده از رسانهها داشته باشیم زیرا به عنوان یکی از مسائل مهم همواره مد نظر قرار دارد. در واقع پس از آموزشهای صورت گرفته، فرد باید در مواجهه با پیامهای رسانهای فعال باشد و با خلاقیت رفتار کند و این موضوع به مسئله تفکر انتقادی باز میگردد که یکی از مسائل مهم به شمار میرود.باید دقت کرد که پیام رسانه چه چیزی است، چه کسی آن را تولید کرده و به چه میزان، چگونه و در چه مکانی باید از آن استفاده برد.
پس از توسعه تفکر انتقادی، باید به رسانهشناسی توجه ویژهای داشت و بدانیم که رسانههای اثرگذار در دنیا با چه اهدافی شکل گرفتهاند و بعد از آن، باید ذهن خلاق وارد تولید محتوا شویم و از این طریق انگارهها و تفکرات ذهنی خود را به گونهای سوق دهیم که زمینه انتفاع مردم از آن را فراهم کند.
تسنیم: به نظر میرسد که امروز موضوع فضای مجازی به میزان قابل توجهی مد نظر رهبر معظم انقلاب نیز قرار گرفته شده است. به نظرتان آیا تفکر مسئولان ما به سمت موضوع سواد رسانهای پیش رفته است؟
متینفر: ویژگی فضای مجازی تعامل آزاد، دسترسی آزادانه و جابهجا شدن سریع اطلاعات و انواع تنوعهاست؛ امروز سرعت اطلاعات و بازنشر آن به قدری زیاد است که انسانها را از فکر کردن و تفکر انتقادی روی این حوزه باز میدارد. با توجه به این موضوع، هر رسانهای هر خبری را چه راست و چه دروغ منتشر کند و این خبر در تراز رسانهای خودش باشد، میتواند در این عرصه پیشگام و برنده باشد. انتقاد اصلی رهبر معظم انقلاب در این حوزه، آن است که این فضا بیانضباط است و هوشمندانه مدیریت نمیشود.
متأسفانه امروز محتوای فضای مجازی جمهوری اسلامی ایران برای سنین، جنسیت و قومیتهای مختلف یکسان است و این در حالی است که در هیچجای دنیا چنین اتفاقی رخ نمیدهد. وقتی ما با یک فضای آشوب فاقد کدهای اخلاقی محلی، منطقهای و بینالمللی میشویم، اثرات منفی آن بیش از حوزه مثبتش به ذهن ما وارد میشود.
انتقاد رهبر معظم انقلاب در اینجا بوده که باید این فضا را هوشمندانه مدیریت کنیم و نکته مهم این است که حوزه آن باید به جای فیلتر، پالایش شود زیرا فیلترینگ در شرایط کنونی نه مطلوب است و نه ممکن.
تسنیم:دولت در این فضا چه وظیفهای را بر دوش دارد؟
متینفر: به نظرم حاکمیت باید در کنار آن وظیفه اصلی خود را انجام دهد؛ راهکار اصلی این موضوع، آن است که در درجه نخست شبکه ملی اطلاعات راهاندازی شود و در درجه دوم حوزه تقوای رسانهای را اشاعه دهیم. در نهایت نیز شبکههای بومی و محلی ملی ما باید راهاندازی شوند تا از طریق آنها کدهای اخلاقی خود را بازنشر کرده و از این فضا به بهترین شکل استفاده کنیم.
در مطالعات آیندهپژوهی ما نشان داده شده که استفاده از فضای مجازی هم ضرورت است و هم الزام و در مواجهه شدن با آن نه خوشبین هستیم و نه بدبین. در واقع فضای مجازی صرفاً عاملی است برای تغییر که در بطن هر تغییری هم فرصت وجود دارد و هم تهدید که باید در این حوزه دقت لازم را داشته باشیم؛ ما باید به خوبی فرصتهای موجود در این فضا را شناسایی کنیم و از آن برای بهبود اوضاع بهره ببریم.
تسنیم:در صحبتهای خود به مدیریت فضای مجازی اشاره کردید. به نظر شما آیا با توجه به شرایط کنونی، فضای مجازی قابل مدیریت هست؟!
متینفر: ببینید؛ برای مدیریت این فضا باید پارامترهای مدیریت را احصا کنیم و باید در درجه نخست در حوزه استفاده، محتوا و مسائل حاکمیتی برنامهریزی کنیم. در مرحله بعد باید متناسب با برنامهریزی خود، امکانات را به پای کار بیاوریم و در درجه بعدی برنامه خود را اجرایی کرده و بازخورد آن را بگیریم که این شبکه را بهبود ببخشیم.
مهمترین مسئله در بحث مدیریت آن نیز، آن است که حاکمیت باید شبکه ملی اطلاعات را هرچه سریعتر روی کار بیاورد تا از این طریق کدهای ملی و بومی خود را روی کار بیاوریم و حوزههای بومی در مسئله نرمافزار، سختافزار و اپلیکیشنهای خاص خود را مورد استفاده قرار دهیم. از سوی دیگر مردم در مواجهه با اطلاعاتی که در شبکهها قرار دارد، باید توانمند شوند که با توجه به سن، جنس و حوزههای روانشناختی آنها، چه اطلاعاتی باید مورد انتخاب آنها قرار گیرد؛ در نهایت تبلور این موضوع آن است که انسانها باید به سواد مجازی مجهز شوند و آن را مورد توجه قرار دهند.
تسنیم: لطفاً درباره کتاب سواد رسانهای وزارت آموزش و پرورش بگویید. به نظرتان این کتاب تا چه اندازه تأثیرگذار است و آیا در زمان مناسبی به چاپ رسید؟
متینفر: همین که آموزش و پرورش حوزه رسانه را به عنوان یکی از کتابهای درسی قبول کرده و آن را در نظام تعلیم و تربیت قرار داده، موضوع مهم و موثری به شمار میرود؛ شاید انتقاداتی صورت گیرد که این موضوع بسیار دیر صورت گرفت اما باید بگویم از این مسئله به عنوان یک فرصت استفاده میکنیم که همین فضای موجود و متن و محتوای کنونی را با تربیت مربیان کنونی و کمک آموزشی مناسب و ارزشافزوده مناسب، خلأ چند سال گذشته را جبران کنیم.
تدریس کتاب سواد رسانه در پایه دهم مدارس ایران را باید به عنوان یک فرصت مد نظر قرار داد و کاستیهای آن نیز به حوزه خلاقیت و پوشش برخی نهادهای مردمی باز میگردد که باید از ارزشافزوده و حوزه محتوایی دقیقتری استفاده کنند تا بهتر بتوان این فضا را گسترش داد.
تسنیم: به نظر شما بهترین زمان برای استفاده از فضای مجازی چه میزان در شبانهروز است؟
متینفر: زمان استفاده از مدیا و رسانه به فرد، جنسیت و سن شخص بستگی دارد و اگر این موضوع تنها به پرسهزنی و پر کردن اوقات فراغت اختصاص داشته باشد، به نظرم چندان خوب نیست و اگر در راستای مثبت و ارتقای سلامت ذهن، روح و روان باشد و به دنبال انتفاع دیگران از مطالب باشیم، بسیار مفید قلمداد میشود.
به نظرم نکته مهم این است که تعامل با حوزه رسانه و فضای مجازی باید رژیم مصرف داشته باشد و رها شدن و ولنگاری در این فضا به جز آنکه آسیبهای بسیاری به دنبال دارد، هیچ خروجی مناسبی نخواهد داشت. این آسیبها به نظام فکری و تفسیری و ایدئولوژی افراد وارد میشود و ترجیحات و ارزشهای فرد را تغییر خواهد داد که این موضوع زمینهساز تولید رفتار نابهنجار میشود.