«به عنوان امین مردم اعلام می‌کنم که مازوت‌سوزی در هیچ یک از پالایشگاه‌هایی که نزدیک کلانشهر‌ها و مراکز جمعیتی قرار دارند، انجام نمی‌شود.» این آخرین اظهارنظر رییس سازمان محیط‌زیست درباره استفاده از مازوت در پالایشگاه‌هاست، گفته‌ای که فقط به پالایشگاه‌ها اشاره دارد و نشانه‌ای از استفاده از سوخت‌های گوگرددار در بخش‌هایی مانند نیروگاه‌ها ، شهرک‌های صنعتی و معادن شن و ماسه در آن دیده نمی‌شود.
در یک روال تکراری دیگر، شهر‌های بزرگ ایران در هفته‌های گذشته روز‌هایی آلوده را پشت سر گذاشتند و در نهایت هم این وضعیت جوی بود که به کمک شهر‌ها آمد و میزان آلودگی هوا را کاهش داد. امسال هم باز پای مازوت به میان آمد و هیاهویی دوباره شکل گرفت که آیا مازوت در نیروگاه‌ها و صنایع استفاده می‌شود یا خیر؟
این نیروگاه‌ها امسال هم مازوت‌سوزی داشته‌اند؟ آیا غیر از نیروگاه‌ها صنایع دیگری هم در افزایش بار آلودگی تهران مقصر بودند؟ بررسی دو گروه تخصصی نشان می‌دهد که امسال هم در چندین نیروگاه استفاده از سوخت‌های پرگوگرد انجام شده و حالا ماجرا فقط به مازوت مربوط نیست و پای کیفیت گازوییل هم در میان است. اول داده‌های تیمی از متخصصان آلودگی هوا را بررسی می‌کنیم که نتایج آن به تازگی منتشر شده است.
تیمی از متخصصان تغییرات اقلیمی از دانشگاه تهران و هیوستون امریکا با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای پایشی انجام داده‌اند که ابعاد مازوت‌سوزی و گازوییل‌سوزی در ایران را نشان می‌دهد. در این تحقیق، نیروگاه‌های حرارتی و سیکل ترکیبی در کشور مورد بررسی قرار گرفته و مشخص شده که در فصل پاییز و تابستان هم مصرف سوخت سنگین داشته‌اند. برای انجام این تحقیق از داده ماهواره‌ای تروپومی استفاده شده و داده‌های مربوط به هر نیروگاه با استفاده از این تصاویر استخراج و تحلیل شده است.
محمودرضا مومنی، کارشناس تغییر اقلیم و از اعضای این تیم توضیح می‌دهد که منظور از سوخت‌های سنگین مورد استفاده در این نیروگاه‌ها چیست؟ او می‌گوید که منظور از این نوع سوخت، گازوییل یا مازوت است. باید توجه شود که میزان آلایندگی در سوخت‌های گازوییل و مازوت یکسان است و فقط مازوت مقدار گوگرد بیشتری تولید می‌کند. از آنجایی که آلودگی هوا در این چند وقت اخیر نسبت به سال‌های گذشته افزایش بیشتری داشته، هدف از این تحقیق نشان دادن علت بار آلودگی اضافه شده به آلودگی هوا بوده است.
طبقه گفته مومنی، نکته مهمی که در این بررسی وجود دارد، بحث استفاده از سوخت گازوییل در صنایع به عنوان سوخت دوم است. گاهی در صنایع کوچک هم این سوخت به عنوان سوخت اول استفاده می‌شود؛ به عنوان مثال در تمامی نیروگاه‌های سیکل ترکیبی کشور گازوییل به عنوان سوخت دوم استفاده می‌شود. اما هیچ اطلاعی از کیفیت گازوییل تولیدی و توزیعی در کشور نداریم و این سوخت می‌تواند حلقه مفقوده تشدید آلودگی هوا در این چند وقت اخیر باشد؛ به همین دلیل در این تحقیق ابتدا نیروگاه‌های کشور مورد بررسی قرار گرفته است.
این بررسی چه اطلاعاتی در اختیار ما قرار می‌دهد؟
در این تحقیق ۲۰ نیروگاه کشور مورد بررسی قرار گرفتند که تصاویر ماهواره‌ای نشان داد همه این نیروگاه‌ها در فصل تابستان و پاییز در چندین نوبت از سوخت سنگین استفاده کرده‌اند که سهم گازوییل بیشتر بوده است، اما کدام نیروگاه‌ها؟
طبق بررسی این گروه، نیروگاه‌های سهند تبریز، شیراز، خرم‌آباد، خلیج‌فارس، هرمزگان، قم و کرمان در چندین نوبت درتابستان و پاییز از سوخت گازوییل استفاده کرده‌اند. نیروگاه منتظر قائم فردیس کرج هم در چندین نوبت در تابستان و پاییز از سوخت با گوگرد بالا استفاده کرده است. نتایج نشان داده که نیروگاه‌های اطراف و داخل تهران مانند طرشت، پرند، شهدای پاکدشت و رودشور از سوخت سنگین که احتمالا گازوییل است، استفاده کرده‌اند. نیروگاه‌های شهید رجایی قزوین، رامین اهواز، شهید مفتح همدان و شهید سلیمی نکا به احتمال بالا در چندین نوبت در تابستان و پاییز از سوخت مازوت استفاده کرده‌اند. نیروگاه‌های اسلام‌آباد و شهید منتظری و چهلستون اصفهان هم از سوخت سنگین استفاده کرده‌اند. هر چند در مورد نیروگاه شهید منتظری از آنجایی که در نزدیکی پالایشگاه و پتروشیمی اصفهان قرار دارد، امکان خطا در نتایج وجود دارد و ممکن است همه یا بخشی از آلودگی برای پالایشگاه و پتروشیمی باشد.
برای نیروگاه شازند اراک نیز آلودگی بالا پایش شده که می‌تواند مربوط به مازوت‌سوزی در این نیروگاه باشد، هر چند که برای نیروگاه شازند به دلیل مجاورت با پالایشگاه و پتروشیمی شازند هم این امکان خطا وجود دارد که همه یا بخشی از این آلودگی مربوط به دو منبع دیگر باشد و نه خود نیروگاه. البته این نیروگاه هفته گذشته به صورت رسمی اعلام کرد که مازوت‌سوزی را آغاز می‌کند و دلیل آن هم سرما و افزایش مصرف گاز است.
نتایج بررسی‌های تیم محمودرضا مومنی و همکارانش اطلاعاتی از نیروگاه‌های تهران هم در اختیار ما قرار می‌دهد، از جمله اینکه نیروگاه بعثت تهران مازوت‌سوزی ندارد ولی احتمالا در چندین نوبت از گازوییل استفاده کرده است. برای نیروگاه چابهار هم این تحقیق انجام شد ولی نتایج نشان نداد که این نیروگاه از سوخت سنگین استفاده کرده است.
نکته مهم دیگر در بررسی‌های این تیم، این است که گازوییل می‌تواند نقش تعیین‌کننده در آلودگی هوا و اضافه بار ایجاد شده داشته باشد، ولی برخلاف مازوت، حساسیت نسبت به این سوخت کمتر است؛ در حالی که این سوخت می‌تواند عامل اصلی تشدید آلودگی هوا در چند سال اخیر باشد. بیشتر صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی از سوخت گازوییل به عنوان سوخت دوم استفاده می‌کنند که همگی آن‌ها هم در مجاورت شهر‌های بزرگ هستند.
یکی دیگر از بررسی‌های مستقل و غیردولتی انجام شده درباره نوع سوخت مورد استفاده در نیروگاه‌های تهران، از طرف شرکت تیزنگر انجام شده که به صورت تخصصی روی خدمات هوشمند فناوری فضایی و پایش ماهواره‌ای کار می‌کند. این شرکت به این پرسش پاسخ داده است که کدام نیروگاه از سوختی استفاده می‌کنند که دی اکسید گوگرد دارد و از چه زمانی این سوخت را افزایش داده؟ سوخت نفت کوره یا مازوت هم بین ۲.۵ تا ۳.۵ درصد و گازوییل هم بین نیم تا یک درصد گوگرد دارد.
طبق نتایج گزارش اول این شرکت، نیروگاه سیکل ترکیبی شهدای پاکدشت دماوند استفاده از این سوخت مشخص شده که میزان آن از مهر امسال افزایش پیدا کرده است.
در گزارش دیگری از این شرکت، استفاده از سوخت با دی اکسید گوگرد هم در نیروگاه منتظر قائم تایید شده و مقادیر شناسایی شده با این آلاینده از تاریخ یکم تا دهم آذر بیش از ۲۰۰ میکروگرم بر مترمکعب است.
گزارش سوم هم استفاده از سوخت با دی اکسید گوگرد را در نیروگاه شهید رجایی قزوین اثبات می‌کند؛ طبق این بررسی، از آبان ماه میزان استفاده از این نوع سوخت در نیروگاه شهید رجایی افزایش داشته و مقادیر شناسایی شده هم از روز ۱۱ آذر بیش از ۳۰۰ میکروگرم بر مترمکعب است. این گزارش اطلاعات مهم دیگری هم درباره استفاده از این سوخت در شهرک‌های صنعتی و معادن سنگ و شن دارد که نشان می‌دهد این مراکز در ردیف اول مصرف سوخت مازوت و گازوییل قرار دارند. در بازه زمانی یکم تا سیزدهم آذر امسال در اکثر نقاط استان‌های البرز و تهران - از مناطق شرق تهران تا ساوجبلاغ و طالقان و نظرآباد- از این سوخت‌ها استفاده می‌کردند.
شرکت پخش و پالایش: سندی برای مازوت‌سوزی وجود ندارد
شرکت پخش و پالایش مواد نفتی تاکید می‌کند که هیچ سندی تا امروز درباره استفاده از مازوت در نیروگاه‌های تهران یا توزیع فرآورده‌های نفتی غیراستاندارد در این کلانشهر وجود ندارد.
این پاسخی است که این شرکت به نتایج این بررسی داده است: ادعای مازوت‌سوزی در نیروگاه‌های تهران یا توزیع فرآورده‌های نفتی غیراستاندارد در این کلانشهر در حالی از سوی برخی افراد مطرح می‌شود که هیچ سند و مدرکی در این زمینه تاکنون ارایه نشده و این موضوع همواره از سوی وزارت نفت، سازمان محیط زیست و سازمان ملی استاندارد تکذیب می‌شود و تکرار این دروغ باعث شده تا متهم اصلی آلودگی هوا پنهان بماند. ابتدا در پالایشگاه‌ها این روند بررسی می‌شود، سپس در انبار‌های نفت، کیفیت و استاندارد فرآورده‌های نفتی آزمایش می‌شود و در نهایت در جایگاه‌های سوخت توسط سازمان‌هایی مانند سازمان محیط زیست و سازمان ملی استاندارد به صورت دوره‌ای، سوخت عرضه شده نمونه‌گیری می‌شود. در هیچ کدام از این مراحل تاکنون استدلالی مبنی بر غیراستاندارد بودن سوخت‌های تولیدی در کشور وجود ندارد.
در بخش دیگری از این پاسخ نوشته شده است: هر فرد دیگری مستنداتی مبنی بر غیراستاندارد بودن سوخت در اختیار دارد، می‌تواند آن‌ها را در اختیار مراجع ذی‌صلاح قرار دهد و حتی در رسانه‌ها منتشر کند، اما مشخص نیست با وجود اصرار چندباره شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران در خصوص انتشار این اسناد، هیچ‌گاه سند یا مدرک مستدلی در این زمینه ارایه نشده و تنها به اظهارنظر‌های کلی در این خصوص بسنده شده است. شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران نقشی در نحوه و زمان استفاده نفت کوره یا نفت‌گاز در نیروگاه‌ها ندارد و برای جلوگیری از قطع برق در زمستان به دلیل افزایش مصرف گاز در بخش خانگی، سوخت دوم را که می‌تواند با قیمت‌های فوب خلیج فارس صادر کند، با قیمتی نزدیک به صفر در اختیار نیروگاه‌ها قرار می‌دهد تا هیچ کدام از بخش‌های کشور مانند صنایع، بیمارستان‌ها، مراکز خدماتی و حتی بخش خانگی با قطع برق مواجه نشوند.
بنابراین برای تامین پایدار برق در کشور تنها دو راه باقی می‌ماند؛ راه اول این است که بخش خانگی در زمستان در مصرف گاز صرفه‌جویی کند و با راهکار‌های بهینه‌سازی مصرف، درصدی از مصرف گاز را کاهش دهد یا اینکه با افزایش مصرف گاز خانگی باید از سوخت دوم شامل نفت‌گاز و نفت کوره در نیروگاه‌ها استفاده کرد.
در ادامه پاسخ شرکت پخش و پالایش مواد نفتی هم آمده است که «این نکته باید مورد توجه قرار گیرد که مصرف سوخت در ایران بسیار بالاتر از میانگین جهانی است. شدت مصرف انرژی در کشور تقریبا دوبرابر میانگین جهانی است. بنابراین حتی پاک‌ترین سوخت نیز به دلیل مصرف بالا می‌تواند آلودگی ایجاد کند. موضوع دیگر بررسی خودپالایندگی تهران است. شهر تهران که تا چند دهه قبل جمعیتی بسیار کمتر از امروز داشت به شکل نامتقارنی توسعه پیدا کرده و شیوه توسعه شهر، جلوی فرآیند خودپالایندگی تهران را تا حد زیادی گرفته است. از سوی دیگر، با افزایش جمعیت تهران، مصرف سوخت در تمام بخش‌ها با رشد روزافزون روبه‌رو شده است و با توجه به ماهیت سوخت که از عناصر کربن و هیدروژن تشکیل شده، ایجاد آلودگی اجتناب‌ناپذیر است. اگرچه باید همه بخش‌ها در کاهش این آلودگی فعال شوند، اما تا زمانی که بهینه‌سازی مصرف شکل نگیرد، حتی با افزایش بیشتر از این کیفیت فرآورده‌های نفتی نیز باز هم سریال دنباله‌دار آلودگی هوا ادامه خواهد داشت. نکته دیگر این است که بر اساس قانون تا زمانی که مصرف بنزین در کشور ۷۵ میلیون لیتر در روز باشد، وزارت نفت موظف به تامین بنزین با استاندارد یورو ۴ در کلانشهرهاست.
اگرچه اکنون مصرف بنزین بالای ۱۱۰ میلیون لیتر در روز است با این حال همچنان بنزین توزیعی در تهران و ۷ کلانشهر دیگر با استاندارد یورو ۴ و با اکتان ۹۲ عرضه می‌شود. البته بسیاری از دستگاه‌ها، وزارت نفت را مجری قانون هوای پاک و مقصر وضعیت کنونی هوا می‌دانند و انگشت اتهام در اجرایی نشدن بند‌های قانون هوای پاک در حالی به سمت این وزارتخانه گرفته می‌شود که وزارت نفت بر اساس این قانون به عنوان بخشی از دولت، دستگاه حاکمیتی و نظارتی بر کاهش آلودگی هواست در حالی که وظیفه بیش از ۲۰ دستگاه در اجرای این قانون مشخص و ابلاغ شده است.»
همه مقصران آلودگی هوا
تاکنون سه سیاهه انتشار در سال‌های ۱۳۹۲ و ۱۳۹۶ توسط شهرداری تهران و فقط برای شهر تهران و سال ۱۴۰۰ برای هشت کلانشهر ایران برای نخستین‌بار و بنا به درخواست سازمان حفاظت محیط زیست انجام شده و فعلا تنها اطلاعاتی است که درباره آلاینده‌های اصلی کلانشهر‌ها در اختیار داریم. بر اساس سیاهه انتشار سال ۱۳۹۶ منابع ثابت آلوده‌کننده هوا این موارد بودند: فرودگاه، جایگاه‌های سوخت، راه‌آهن، پایانه‌های اتوبوس، خانگی-تجاری-اداری، نیروگاه و صنایع. در سال ۱۴۰۰ هم سیاهه انتشار جدیدی رونمایی شد، اما این سیاهه انتشار انتقادات زیادی به همراه داشت و به نظرم باید مجددا مورد بررسی و تجدیدنظر قرار گیرد، زیرا مطابق تحقیقاتی که به تازگی (شهریورماه ۱۴۰۱) توسط مرکز پژوهش‌های مجلس با عنوان «اظهارنظر کارشناسی درباره فهرست انتشار آلاینده‌های هوای کلانشهر‌های کشور» انجام داده، نهاد پایشگر هوای پایتخت از ساده‌ترین مسیر که بیشترین خطا را دارد، استفاده کرده است. یافته‌های این مرکز نشان می‌دهد طی دو سال گذشته به دلیل تغییر سبک زندگی در تهران متاثر از کرونا و مازوت، سهم منابع انتشار گاز‌ها و ذرات آلاینده تغییر کرده، اما در گزارش‌های آلودگی، همچنان «خودروها» کارگردان اصلی آلودگی معرفی می‌شوند. گزارش کارشناسی مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد بخشی از داده‌های مدون آلودگی هوای تهران به «کم‌نمایی» آلوده است و با این حال دست‌کم در تهران به عنوان سیاهه انتشار رسمی، مبنای تصمیم‌گیری در سال‌های اخیر قرار گرفته است.
تایید افزایش مصرف مازوت از طرف کمیسیون اصل ۹۰
تیر امسال در شرایطی که وضعیت آلودگی هوا هنوز به اوج خودش نرسیده بود، علی خضریان، سخنگوی کمیسیون اصل ۹۰ با اشاره به گزارش این کمیسیون درباره آلودگی هوا گفت که «وزارت نیرو در تامین برق مورد نیاز کشور نه تنها از انرژی‌های تجدیدپذیر استفاده نکرده که به دلیل شرایط خاص تحریمی کشور، مصرف مازوت در حال افزایش است و طبق اعلام مرکز اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست از ۱۶ نیروگاه کشور، ۱۴ نیروگاه مصرف مازوت دارند. برای حل مساله آلودگی هوا در کل کشور به حداقل بودجه‌ای برابر ۲۰۶ هزار میلیارد تومان نیاز است. البته این رقم صرفا سهم دولت از کل بودجه مورد نیاز است و با فرض تامین باقی بودجه از منابع مربوطه و عدم وجود هیچ اشکالی در فراهم بودن سایر ملزومات اجرای راهکار‌های کاهش آلودگی هوا دولت سالانه باید ۴۱ هزار میلیارد تومان بودجه برای کاهش آلودگی هوا در نظر بگیرد. این مهم را هم باید در نظر گرفت که این رقم فقط برای ۹ کلانشهر محاسبه شده و این در حالی است که تقریبا تمامی استان‌های کشور درگیر مساله آلودگی هوا هستند و وسعت این مساله روز به روز در حال گسترش است.»
طبق گفته خضریان «با مقایسه با کل بودجه عمومی دولت در سال ۱۴۰۱، حدود ۲/۵ درصد از کل بودجه عمومی کشور برای مساله آلودگی هوا باید تخصیص داده شود. البته این با فرض تحقق کل بودجه عمومی دولت است و در صورت عدم تحقق بودجه، سهم این موضوع از بودجه عمومی دولت افزایش می‌یابد. به همین میزان در سال‌های بعدی این برنامه فرضی ۵ ساله نیز باید درصدی از کل بودجه عمومی دولت برای اجرای راهکار‌های کاهش آلودگی هوا تخصیص داده شود. با توجه به شرایط خاص تحریمی کشور و لزوم استفاده از مازوت و سوخت‌های نظیر آن، وزارت نفت به عنوان تولید‌کننده سوخت کشور باید سریعا نسبت به کاهش بار آلودگی گوگردی مازوت مصرفی و بنزین و گازوییل اقدام کند. مطابق گزارش‌های نظارتی تاکنون اقدام موثر و جدی و منتج به نتیجه‌ای از سوی این وزارتخانه در این راستا انجام نشده است.»
در گزارش کمیسیون اصل ۹۰ به وظایف دستگاه‌های دیگر هم اشاره شده و فقط وزارت نیرو مورد اشاره قرار نگرفته، برای مثال در بخش راهکار‌های این گزارش تاکید شده است که شبکه مترو و نوسازی ناوگان حمل و نقل عمومی باید نوسازی شود، از فیلتر‌های (صافی‌های) موقت برای اتوبوس‌ها در زمان استقرار در داخل پایانه استفاده شود و نظارت بر این کار بر عهده وزارت کشور است. از طرف دیگر تعویض یا نصب قطعات کاهنده آلایندگی وسایل نقلیه مانند فیلتر ذرات و کاتالیست هم باید توسط خودروسازان و با نظارت مستمر سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان ملی استاندارد صورت گیرد.
ارتقای استاندارد آلایندگی اجباری خودروها و موتورسیکلت‌های نو و اسقاط خودروها و موتورسیکلت‌های فرسوده هم بخش دیگری از راهکار‌های کمیسیون اصل ۹۰ مجلس بود که تیر امسال ارایه شد.
تا ۱۴۰۶ صبر کنید
مرکز پژوهش‌های مجلس سال گذشته نسخه‌ای سیاستی برای حل مشکل آلودگی هوا منتشر کرد که البته راهکار‌های مطرح شده در این گزارش تا سال ۱۴۰۶ زمان می‌برد. طبق این گزارش «با توجه به اینکه میزان آلایندگی صنایع و نیروگاه‌ها غالبا به کیفیت سوخت مصرفی آن‌ها مربوط می‌شود، باید چشم انداز مناسبی برای این مهم در برنامه‌های کاهش آلودگی هوا در نظر گرفته شود.
به همین خاطر پیشنهاد می‌شود وزارت نفت مکلف شود برای تامین سوخت مصرفی کشور به گونه‌ای برنامه ریزی کند که تا سال ۱۴۰۵ تا شعاع ۲۰۰ کیلومتری کلانشهر‌ها هیچ نیروگاه یا صنایعی از سوخت مازوت یا سایر سوخت‌های غیراستاندارد استفاده نکند و تولید انواع سوخت‌های مصرفی کشور براساس استاندارد ملی مصوب انجام شود.
این مرکز شش سیاست توصیه کرده بود که در این بازه زمانی می‌توانند آلودگی هوای کشور را به میزان چشمگیری کاهش دهند: اولین پیشنهاد مرکز پژوهش‌های مجلس ممنوعیت توزیع مازوت و گازوییل به صنایع و نیروگاه‌ها بود و پیشنهاد دوم «دولت الکترونیک» را هدف قرار می‌دهد. سومین پیشنهاد هم به خودروسازان بود که توصیه کرده بود این گروه باید باید تا سال ۱۴۰۵، نیمی از خودرو‌های تولیدی را به شکل «برقی» و نه «بنزینی» روانه بازار مصرف کند.
پیشنهاد چهارم هم درباره خودرو‌های حمل و نقل عمومی و کامیون‌ها (دیزلی ها) بود که بر اساس آن باید این خودروها به فیلتر دوده مجهز شوند. پنجمین پیشنهاد هم مربوط به «سنجش آلایندگی خودروها» مربوط بود. آخرین پیشنهاد این مرکز هم این بود که خودروسازان استاندارد‌های روز اروپا در حوزه سوخت و موتور را رعایت کنند.»
