کاروان‌سرا «دایا خاتون» شاهکار معماری اسلامی در قرون 11 و 122 میلادی است.
این بنا از میراث معماران سلسله «سلجوقیان» به شمار می‌رود و در مسیر جاده قدیمی به سمت «خرازم» قرار دارد.
به نوشته تاریخ نویسان در گذشته کاروان‌های مختلفی از جاده ابریشم در ترکمنستان عبور می‌کردند.
منطقه دایا خاتون که پایانه تجاری «طاهریا» نیز نامیده می‌شود، از اولین کاروان‌سراهای فعال و مشهور جاده ابریشم بوده است.
ساخت این کاروان‌سرا را به «طاهر الحسین» بنیانگذار سلسله «طاهیر» ارتباط می‌دهند که پس از گذشت صده بعدی این منطقه به شهر تبدیل شد.
این منطقه نه فقط پایانه‌ای برای تجارت از طریق راه ابریشم بلکه به محل داد و ستد کالا از طریق آب نیز بوده است.
در این محل عبور و مرور از ساحل راست به ساحل چپ نیز انجام می‌شده است.
بنابر گزارش‌های تاریخی در نزدیکی منطقه دایا خاتون رودخانه بزرگی وجود داشته که بزرگی این رودخانه به حدی بوده که از فاصله دور نیز قابل دیدن بوده است.
این منطقه بعدا به مرکز شهر تبدیل شده و کاروان‌سرای بزرگی نیز در آن احداث شده‌است.
دیوارهای خارجی این کاروان‌سرا مستطیل و از خشت شکل بوده، طول دیوارهای آن بیش از 100 متر است.
دروازه خروجی اصلی این کاروان سرا به سمت دریا و خوارزم بنا شده است.
ابعاد داخلی این کاروان سرا 53 در 53 متر بوده و دیوارهای داخلی آن از آجر ساخته شده است.
در ورودی این کاروان سرا اطاقی مربعی شکل برای پذیرش مهمانان وجود دارد.
در داخل کاروان سرا چندین اطاق و ایوان وجود دارد و احتمال می‌رود که در قسمت‌های مختلف این کاروان‌سرا اطاق‌هایی برای نگهبانان و حراست نیز وجود داشته باشد.
درباره زمان احداث این کاروان‌سرا اطلاعات مختلف و فرضیه‌های متفاوتی وجود دارد.
به گفته برخی باستان شناسان این کاروان‌سرا در قرن 11 میلادی احداث شده و برخی دیگر نیز زمان احداث این بنای تاریخی را به قرن 12 میلادی ارتباط می‌دهند چون در ساختمان این کاروان‌سرا نشانه‌هایی از سبک معماری «خراسانی» نیز دیده می‌شود.
علاوه بر این گفته می‌شود که احتمال دارد این کاروان‌سرا به موجب دستور مستقیم حاکمان سلسله سلجوقیان احداث شده باشد.
در منابع دیگر آمده‌است که کاروان‌سرا دایا خاتون، توسط طاهر الحسین در قرن 9 میلادی به منظور دسترسی «مرو قدیم» به خوارزم بنا شده‌است.
کاروان‌سرای دایا خاتون شاهد تحولات و رویدادهای تاریخی زیادی بوده است.
این کاروان‌سرا حتی در دوران حکومت «قره خان»، حکومت «خوارزم‌شاهیان» و حمله مغول در دوران حکومت «جوجدی» در قرون 14 الی 15 میلادی مورد استفاده قرار گرفته است.
گفتنی است که در حال حاضر بخشی از کاروان‌سرا و به خصوص طاق ورودی آن با اختصاص اعتباری از صندوق آمریکایی «بنیاد سفیر حفاظت از میراث فرهنگی» (AFCP) وابسته به وزارت امور خارجه آمریکا، توسط کارشناسان محلی و خارجی بازسازی و مرمت شده‌است.
مسئولین و دست‌اندرکاران میراث فرهنگی و تاریخی ترکمنستان با توجه به اهمیت تاریخی دایا خاتون در صدد آن هستند که این مجموعه معماری قرون وسطی در فهرست میراث فرهنگی جهانی سازمان «یونسکو» ثبت شود.
ترکمنستان از دیرباز با توجه به موقیعت جغرافیایی خود و قرار گرفتن در مرکز قاره آسیا، یکی از مهم‌ترین پایانههای تجاری در مسیر شمال به جنوب و بر عکس بوده است.
به این ترتیب روابطی میان ملت‌ها برقرار شده و تعاملات بین مردم گسترش یافته است.
در کاروان‌هایی که از این منطقه عبور می‌کردند نه فقط تجاری که مشغول داد و ستد کالا بودهاند، بلکه علمای جهان و ماموران دولتی نیز حضور داشتند.
