توافقی که اغلب آن را بزرگ‌ترین دستاورد دولت روحانی قلمداد می‌کنند در حالی از سوی رییس‌جمهور امریکا هدف قرار می‌گیرد که وی پیش‌تر نیز از «پاره کردن برجام» سخن به میان آورده بود. اما سوال اصلی این است که این مواضع تند و تیز ترامپ چه اثری بر اجرای برجام و به‌طور جزیی‌تر بر اقتصاد ایران خواهد داشت و آیا تاکنون موضع ایران در برابر تهدیدات ترامپ هوشمندانه بوده است؟ به خوبی از گزارش عملکردی که از سوی نهادهای مرکز آمار ایران و بانک مرکزی اعلام می‌شود، مشهود است که اجرای برجام آثار خوبی بر اقتصاد ایران برجای گذاشته و پس از چند سال رکود، بار دیگر رشد مثبت اقتصادی را به کشور بازگردانده است. هرچند منتقدان دولت و تندروهای داخلی این رشد را هم مرهون افزایش فروش نفت می‌دانند اما در اقتصادی که از دیرباز به فروش نفت وابسته بوده، پیش‌بینی اینکه همچنان نفت بیشترین سهم را در رشد اقتصادی داشته چندان دشوار نیست.
موضوع افزایش تولید و صادرات نفت ایران پس از توافق برجام شاید از منظر منتقدان داخلی، دستاورد خاصی نباشد اما ترسیم تصویر اقتصادی ایران با تشدید برجام و فرض ادامه آن می‌تواند در تحلیل وضعیت اقتصادی ایران بدون برجام راهگشا باشد. بلومبرگ در گزارش اخیر خود در رابطه با برجام و موضع ایران و امریکا در قبال این توافق به موضوع افزایش تولید نفت ایران پس از اجرای برجام پرداخته و افزاش دوبرابری تولید نفت ایران پس از رفع تحریم‌ها را متذکر شده است. ادامه این روند گرچه به نظر بسیاری از نقدکنندگان دولت دستاورد چشمگیری نیست اما با بازگشت درآمدهای نفتی ایران به سطح پیش از تحریم‌ها می‌توان امید داشت که رونق به سایر بخش‌ها هم تسری پیدا کند. نکته مهم در این میان، مواضع ایران در اجرای تعهدات برجام آن هم پس از مواضع تند ترامپ در برابر ایران است که می‌تواند آینده اقتصاد ایران را هم معین کند. اما مواضع دولت روحانی گرچه سبب شده تا برخی گروه‌های داخلی دولت را به نرمی و انعطاف در برابر مواضع تند ترامپ متهم کنند اما می‌توان این نوع موضع‌گیری را حرکتی هوشمندانه برای گریز از تله ترامپی و جلوگیری از خروج اقتصاد ایران از ریل رشد قلمداد کرد.
در دام نمی‌افتیم
اینکه مواضع دولت روحانی در قبال اظهارات اخیر ترامپ چگونه خواهد بود، در عین حال که می‌تواند در محبوبیت دولت آن هم در واپسین روزهای فعالیت خود تاثیرگذار باشد، آثار مستقیمی هم بر عملکرد اقتصادی ایران برجای خواهد گذاشت. در حالی که اقتصاد ایران بیشترین منابع درآمدی خود را از فروش نفت و فرآورده‌های نفتی حاصل می‌کند، بازگشت تحریم‌ها کافی است تا بار دیگر اقتصاد در مدار رشدهای منفی و تورم‌های سرسام‌آور قرار گیرد. اما به نظر نمی‌رسد دولت روحانی به راحتی دستاورد تورم تک رقمی و رشد اقتصادی 7.4درصدی را از دست بدهد. بنابراین پیش‌بینی می‌شود همچنان رویکردهای معقولانه‌تری را در حوزه بین‌الملل در پیش بگیرد تا تصویری که پس از اجرای برجام در جامعه جهانی از ایران ترسیم شده خدشه‌دار نشود. در این میان، هرچند ترامپ با صراحت از نقض و حتی پاره‌کردن برجام سخن گفته اما تاکنون هیچ موضع رسمی از سوی مقامات ایرانی مبنی بر نقض برجام اعلام نشده است. بنابراین به نظر می‌رسد دولت ایران این‌بار موضع هوشمندانه‌تری را در قبال سیاست‌های تند امریکا اتخاذ کرده است تا در تله نقض برجام که این روزها توسط ترامپ پهن شده است، نیفتد. این رویکرد ایران در عین حال که راه را برای انتفاع بیشتر از ارتباط با اقتصادهای جهانی باز می‌گذارد، مسیر را برای رشد سایر بخش‌های اقتصادی جز نفت هم هموار می‌کند و این همان چیزی است که در صورت نقض برجام و بازگشت تحریم‌ها با اختلال مواجه خواهد شد.
پرهیز از تلاطم اقتصادی در واپسین روزها
برقراری انضباط مالی و سروساماندهی به اوضاع آشفته اقتصادی را می‌توان از دستاوردهای مهم اقتصادی دولت یازدهم دانست که در دستیابی به این هدف هم اجرای برجام بی‌تاثیر نبوده است. گرچه پیش از اجرای برجام هم دولت سیاست‌های اقتصادی خود را در راستای مهار تورم، افزایش نظم مالی و بهبود وضعیت تولید دنبال می‌کرد اما اجرای برجام هم کاتالیزوری بود که بازگشت اقتصاد ایران به شرایط طبیعی را تسریع کرد. در این بین گرچه اقتصاد کم‌کم در حال قوت گرفتن است اما همچنان بنیه اقتصادی ایران در پی سال‌های تحریم و رشد اقتصادی منفی، ضعیف است و کوچک‌ترین شوکی به اقتصاد می‌تواند بار دیگر ناآرامی‌های عمیقی را به بار بیاورد. از همین منظر است که شاید دولت روحانی می‌کوشد تا در روزهای پایانی فعالیت خود از ایجاد تلاطم در اقتصاد پرهیز کند.
رویکرد هوشمندانه در مقابل برجام را هم می‌توان یکی از سیاست‌های دولت در راستای دنبال کردن اهداف خود در محورهای مختلف اعم از اقتصاد و روابط بین‌الملل دانست. اندکی بی‌تدبیری و موضع‌گیری اشتباه در برابر برجام، می‌تواند در واپسین روزهای فعالیت دولت روحانی تلاطم ایجاد کند و این همان چیزی است که دولت یازدهم دست کم برای حفظ مشروعیت و محبوبیت خود می‌کوشد تا از آن برحذر باشد.
در همین خصوص کمیل طیبی اقتصاددان بر این باور است که در بلندمدت عقلانیت و رویکرد با تدبیر دولت روحانی می‌تواند آثار کوتاه‌مدت موضع تند و تهاجمی ترامپ علیه ایران را خنثی کند.
طیبی با بیان اینکه این موضع‌گیری‌ها ممکن است آثاری بر اقتصاد ایران داشته باشد، تصریح کرد: «شاخص‌های اقتصادی نظیر رشد اقتصاد و سرمایه‌گذاری ممکن است در کوتاه‌مدت دچار نوساناتی شود. اظهاراتی مبنی بر تهدیدآمیز بودن ایران در کوتاه‌مدت ریسک ایران را برای سرمایه‌گذاری افزایش می‌دهد اما این ریسک هم می‌تواند با عقلانیت و تدبیر دولت خنثی شود به نوعی که لطمه‌یی به روند رو به جلو اقتصاد وارد نشود.» وی تصریح کرد: «موضع دولت ایران در مدت اخیر نشان داد دولت روحانی تنش‌زدا بوده و این دقیقا همان چیزی است که افکار عمومی از دولت‌ها توقع دارند. در چنین بستری است که می‌توان روابط اقتصادی جدید برقرار کرد و روابط پیشین را توسعه داد.»
تنش‌زدایی در راس مطالبات بخش خصوصی
طیبی یکی از مهم‌ترین مطالبات بخش خصوصی ایران را تنش‌زدایی و بازگشت آرامش و اطمینان به کشور عنوان کرد و افزود: «در چنین بستری می‌توان افزایش سرمایه‌گذاری‌ها را شاهد بود و مواضع اخیر دولت روحانی هم در همین راستا بوده است. جای بسی خوشحالی است که دولت موضع خاصی در قبال ترامپ نگرفته و با آرامش و عقلانیت برنامه‌های خود را پیش برده است.»
این اقتصاددان با بیان اینکه دولت ایران هیچ نقش منفی در قبال برجام ایفا نکرده است، اظهار کرد: «همین رویکرد می‌تواند افکارعمومی را به نفع ایران جهت‌دهی کند و این درحالی است که در جامعه جهانی افکار عمومی برخلاف ترامپ و سیاست‌های اوست. در این شرایط اصلاح افکار عمومی به نفع ایران می‌تواند در گسترش روابط اقتصادی و سیاسی هم موثر باشد.»
طیبی تصریح کرد: «دستگاه دولتی و اداری ترامپ و لابی صهیونیستی می‌خواهند توپ را در زمین ایران بیندازند تا با موضع‌گیری تند ایران علیه اظهارات اخیر ترامپ، اندکی از بار منفی افکار عمومی علیه ترامپ تعدیل شود اما اگر شرایط به همین ترتیب پیش رود و دولت ایران همچنان مواضع مقتدرانه خود را حفظ کند، بسیج افکار عمومی هم به نفع ایران خواهد بود.»
استمرار سیاست‌گذاری در مسیر عقلانیت
گرچه برخی بر این باورند که رویکرد تهاجمی ترامپ علیه ایران می‌تواند در حوزه اقتصاد هم با بالا بردن ریسک ایران، اثر منفی برجای بگذارد اما حمید شهرستانی کارشناس اقتصادی معتقد است؛ اظهارات اخیر ترامپ و موضع‌گیری‌هایش در قبال ایران اثری روی مناسبات اقتصادی ایران نخواهد داشت.
شهرستانی تصریح کرد: «مواضع ترامپ علیه ایران بیشتر نظامی بوده تا اقتصادی. هرچند طبیعتا می‌توان انتظار داشت که در رفع تحریم‌ها، اعطای تسهیلات بانکی سنگ‌اندازی‌هایی برای ایران داشته باشد اما به‌طور کلی تاکنون اغلب موضع‌گیری‌های ترامپ در مورد مسائل نظامی بوده و به صورت مستقیم اقتصاد را هدف قرار نداده است.»
این کارشناس اقتصادی افزود: «در چنین شرایطی قطعا رویکرد با تامل ایران در برابر مواضع تند و عجولانه ترامپ نشان‌دهنده عاقلانه بودن واکنش ایران در شرایط فعلی است. بنابراین طرف‌های سیاسی، تجاری و اقتصادی ایران هم متوجه این رویکرد ایران می‌شوند و با دید بهتری با ایران وارد مذاکره خواهند شد.»
وی با بیان اینکه باید مراقب عکس‌العمل تندروهای داخلی بود، اظهار کرد: «عکس‌العمل‌های شدیدی که برخی گروه‌های تندرو داخلی نشان می‌دهند، می‌تواند در نهایت به ضرر ایران تمام شود. بنابراین باید این گروه‌های تندرو را نیز در داخل مهار کرد تا سیاست‌های اقتصادی و تجاری دولت هم بتواند در مسیر عقلانیت پیش برود.»
مواضع دولت تاکنون نشان داده که در تله ترامپی نخواهد افتاد و از هرگونه تنشی که بخواهد اختلالی در برنامه‌های سیاسی، اقتصادی ایران ایجاد کند برحذر خواهد بود. با این حال، تهدیدات ترامپ می‌تواند در کوتاه‌مدت ریسک‌های اقتصادی ایران را افزایش دهد. باید دید دولت چه برنامه‌یی در بالا بردن سطح اطمینان اقتصاد ایران برای گسترش مناسبات با سایر کشورها در پیش خواهد گرفت.
