وقوع جنگ ۸ ساله میان دو کشور ایران و عراق شرایط نامناسبی را برای برقراری معاملات تجاری فراهم آورده بود به گونه‌ای که با وجود مشابهت‌های فراوان سیاسی، قومی و مذهبی ایران در یک بازه زمانی خاصی نتوانست با این کشورمسلمان همسایه ارتباط برقرار کند.
پس از فروپاشی رژیم بعثی
عراق رفته رفته شرایط به حالت عادی خود بازگشته بود به نحوی که در سال ۲۰۰۸ میلادی شاهد فعالیت مجدد این دو کشور بوده ایم و ایران توانست با وجود ناامنی های این کشور همسایه، همچنان به فعالیت خود ادامه دهد.
با توجه به اهمیت روابط تجاری دو کشور لذا بهبود این روابط با توجه به اقتضائات زمانی و مکانی، ساماندهی دقیق و همه جانبه‌ای را می‌طلبد و علی رغم تلاطم و ناامنی‌های اخیر این کشور زمینه برای نیاز آن به برخی از کالا‌ها افزایش یافته است.
ناامنی‌های این کشور در پی حمله‌های مکرر گروهک تروریستی داعش از یک سو و همکاری کشور ترکیه با این گروهک از سویی دیگر دیوار اعتماد عراق را جهت همکاری با ترکیه را از بین برد و یک فرصت بالقوه‌ای را برای حضور پررنگ ما مهیا ساخت.
علاوه بر مطالب فوق، عراق در برخی از زمینه‌ها به دنبال دستیابی به خودکفایی است و به منظور احترام به منافع ملی کشور هدف، عراق پیشنهادی مبنی بر سرمایه گذاری بلندمدت ارائه داده تا افزایش سوددهی برای طرفین فراهم شود.
به منظور تحلیل بیشتر این مسئله و ارزیابی میزان استفاده ایران از کشورهدف با مهدی کرمی پور مقدم دبیرکل اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق گفتگویی انجام دادیم که در ادامه خواهید خواند.
روابط تجاری دو کشور همسایه ایران و عراق را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
کرمی پور مقدم: عراق را می‌توان مهمترین شریک تجاری ایران دانست چرا که روابط تجاری ایران و عراق با عنایت به روابط عمیق تاریخی، مذهبی،
فرهنگی و اجتماعی بین دو ملت، امروزه در ابعاد استراتژیک و
امنیت ملی برای دو کشور حائز کارکرد و اهمیت است.
از سویی دیگر حجم روابط تجاری دو کشور طی سالهای گذشته
رشد فزاینده‌ای داشته و با ظهور گروهک تروریستی داعش که شرایط امنیتی و روابط خارجی عراق با کشورهای همسایه را دستخوش تغییرات جدی ساخته است، مبادلات دو کشور افزایش و اهمیت بیشتری یافته است.
عراق در دوران بازسازی و به خصوص در سالهای اخیر به بازاری جذاب برای کشورهای همسایه تبدیل شده و همین عامل سبب شده تا
رقابت بر سر سهم بیشتر از بازار عراق شدت گیرد، رقابتی که گاهی
چین در آن برنده می‌شود و گاهی هم ترکیه و ایران بر رقیب خود پیشی گرفته و بازار را در دست می‌گیرند.
عراق سودآورترین و امارات سودبرترین شرکای تجاری ایران هستند و بنا بر محاسبه میزان صادرات و
واردات محصولات ایران و عراق، می‌توان دریافت که سهم ایران در امر صادرات به این کشور بسیار بالا بوده و تراز تجاری مثبتی را برای کشور به ارمغان آورده است.
روابط تجاری ایران و عراق یک ویژگی کاملا متمایز دیگر نیز نسبت به روابط ما با سایر کشورهای دنیا دارد و آن این است که روابط اقتصادی ما با عراق بسیار مردمی است. به بیان دیگر مبادلات تجاری ما با سایر کشور‌ها عموما توسط تعداد محدودی از تجار و بازرگانان و صنعتگران در حوزه تخصصی همان کشور صورت می‌پذیرد، ولی در خصوص عراق با توجه به داشتن بیش از ۱۴۵۰ کیلومتر مرز مشترک، وجود قریب به ۲۰ گذرگاه و بازارچه رسمی و غیر رسمی مرزی بین دو کشور، تعداد بسیار زیادی از شهروندان دو کشور اعم از فعالان اقتصادی خرد و کلان، پیله وران، تجار و صنعتگران را درگیر امر
تجارت با عراق نموده است که این واقعیت از سویی خود یک فرصت تلقی شده و از دیگر سو تهدیدی برای ما محسوب می‌شود بنابراین باید با شناخت درست و تدابیر صحیح از فرصت‌های آن برای منافع کشور بهره برد و تهدیدهای آن را دفع نمود.
ناامنی‌های اخیر این کشور تا چه میزان شرایط را برای حضور فعال کشورهای همسایه به ویژه کشور ما فراهم کرده است؟
کرمی پور مقدم: حمله سال گذشته داعش به عراق و سقوط موصل، راه‌های ارتباطی و مواصلاتی مهمترین رقیب ایران یعنی ترکیه را مسدود کرد و در یک دوره طولانی ترک‌ها، مجبور شدند کالاهای خود را برای مناطق مرکزی و جنوبی عراق از داخل
خاک ایران انتقال دهند و این امر باعث
افزایش قیمت تمام‌شده کالا برای آنان شده است.
تحریم کالاهای ترک و سعودی به دلیل حمایت این کشور‌ها از گروهک تروریستی داعش، در بغداد و نیز شهرهای مرکزی و جنوبی از
کربلا و نجف تا بصره را صورت گرفت و درمقابل مرزهای ایران به سرعت نیازهای فوری عراقی‌ها را تأمین کرد بنابراین گرایش به محصولات ایرانی در عراق و ارتباطات ملت‌های دوکشور باعث شد که با شوکی که داعش به منطقه وارد کرد، تجارت میان ایران و عراق به اوج برسد، تا جایی که امروزه لبنیات، مواد غذایی،
گوشت و مرغ و نیز محصولات صنعتی از لوازم خانگی، کولر و بخاری و حتی خودروهای تولید
ایران در بازار عراق به کالاهایی بومی تبدیل شده و عراقی‌ها به مصرف آن انس گرفته‌اند.
به منظور حفظ اعتماد ایجادشده به محصول ایرانی، تلاش بیشتر برای افزایش سهم کالاهای صنعتی از کالاهای صادراتی ایران و همچنین ارتقای کیفیت و خدمات، همراه با قیمت‌های رقابتی، ازسوی تولید‌کننده و تاجر ایرانی موردنیاز است، ازسوی دیگر عراق به‌عنوان مقصد مهم کالاهای صادراتی ایران با عنایت به مشکلاتی داخلی ناشی از ظهور گروهک تروریستی داعش و به دلیل مسائل امنیتی، در سالهای ۹۳ و ۹۴ واردات کالا از مرزهای ایران را نسبت به کشورهای دیگر رونق بیشتری بخشید و سعی کرد با برداشتن موانع گمرکی، واردات کالاهای اساسی از ایران به مرز این کشور را آسان کند.
عراق به دنبال
سرمایه گذاری بلند مدت است. شرایط تا چه میزان برای تحقق این امر فراهم است و چه اقداماتی باید در این خصوص انجام شود تا شاهد افزایش سوددهی طرفین باشیم؟
کرمی پور مقدم: فرهنگ بازار مصرف عراق طی سالهای اخیر رشد قابل توجهی در زمینه توجه به کیفیت کالا و خدمات پس از فروش و حتی در زمینه تقاضای انتقال تکنولوژی و تولید مشترک داشته و این مهم با وجود رقبای سرسخت اهمیت دوچندان پیدا می‌کند.
در سالهای اخیر صادرات بدون ضابطه محصولات که بعضا با جعل برند و جعل گواهی‌های استانداردی و تخلفات گمرکی و اداری در داخل سیستم نظارتی عراق صورت گرفته موجب واردن آمدن ضربات سختی به اعتبار ایران در حوزه کیفیت کالا و خدمات در نزد افکار عمومی عراق شده است که اگر هر چه زودتر فکری برای این معضل نشود، می‌تواند آثار مخرب و جبران ناپذیری بر سطح روابط اقتصادی ایران و عراق وارد نماید.
نگاه کوتاه مدت و مقطعی به صادرات از عوامل تخریب بازار است. با صدور مقادیری کالا و تحویل آن به تاجر و بنکدار عراقی در مرز و ر‌ها کردن کلیه فعالیتهای ضروری در داخل بازار مصرف عراق نه تن‌ها هیچ تضمینی برای استمرار همکاری اقتصادی میان دو کشور نخواهیم داشت بلکه با وجود رقبای پرقدرت بین المللی به طور قطع، این عرصه را در آینده نه چندان دور به حریفان واگذار خواهیم کرد.
برای این که بتوانیم برندهای معتبر و صنایع ریشه دار خود را در عراق وارد نماییم، باید به دنبال سرمایه گذاری بلند مدت در عراق باشیم، شرکتهای بزرگ ایرانی با ورود به بازار عراق، تأسیس شعب و دفاتر نمایندگی، تأسیس کارگاههای محلی جهت تکمیل عملیات تولید در داخل عراق، ایجاد شبکه‌های مویرگی توزیع، هزینه در بخش
تبلیغات و
رسانه می‌توانند حضور پایدار و دراز مدت ایران در بازار عراق را تضمین کنند.
۹۵ کالای عراق وارداتی است کدام یک از این کالا‌ها از ایران وارد این کشور می‌شود و به بیانی دیگر میزان توجه آنان به کدام صنعت ما بیشتر است؟
کرمی پور مقدم: در این موضوع که بازار عراق نیاز بسیاری به واردات مواد مختلف دارد، شکی نیست، اما سوال این است که ایران به‌عنوان یکی از نخستین شرکای تجاری عراق چه محصولاتی به این کشور صادر می‌کند؟
مروری بر لیست ١٠ قلم اول تجاری ایران و عراق نشان می‌دهد، طی سالهای اخیر سیمان و مواد غذایی مهمترین محصولات صادراتی ایران به عراق بوده‌اند و ایران از صادرات ١٠ قلم اول خود به عراق، یک‌میلیارد و ٦٥٠ میلیون دلار درآمد کسب کرده است، اما نگاهی دقیق به لیست صادرات ایران نشان می‌دهد ایران جز برخی از مواد پتروشیمی، عمده کالاهایی که به عراق صادر می‌کند، مواد غذایی خام است.
هندوانه، گوجه‌فرنگی، ماست و پنیر کالاهایی که نه در زمره کالاهای دارای ارزش‌افزوده دسته‌بندی می‌شوند و نه کالاهای ضروری که قطع صادرات آن‌ها خللی در
اقتصاد عراق ایجاد کند. براین اساس باید برنامه‌ریزی دقیق‌تری برای افزایش صادرات به عراق داشت و علاوه بر بازارهایی مانند مصالح ساختمانی و مواد غذایی، به سمت صادرات کالاهایی رفت که هم تجارت با ایران را برای عراق به امری ضروری تبدیل کند و هم سبب تحرک در بخش تولید ایران شود.
ایران پس از چین بزرگترین صادرکننده کالا به عراق است لذا چگونه می‌تون بر رقیب خود پیشی گرفته و حضور پررنگ تری در این کشور داشته باشیم؟
کرمی پور مقدم: ترکیه، اصلی‌ترین رقیب ایران دربازار عراق که تا پیش ازحمله داعش و سقوط موصل، طی دهه‌های گذشته، سالیانه افزون بر ١٨ میلیارد دلار صادرات به عراق داشت، اکنون به دلیل بسته شدن راه‌های مواصلاتی از غرب یعنی مرزهای اردن و سوریه و شمال و همچنین تحریم کالاهای سعودی و ترک به دلیل حمایت این دوکشور از داعش، میزان صادراتش به عراق از نصف این رقم هم کمتر شده است به گونه‌ای که براساس آمارهای اعلام شده ازسوی گمرکات ترکیه، صادرات این کشور به عراق به ٨ میلیارد دلار کاهش یافته است.
به بیان دیگر دو رقیب اصلی بازار تجاری عراق، یعنی
ایران و ترکیه اکنون بیش از هر زمان دیگر از نظر صادرات به عراق به هم نزدیک شده‌اند، البته این موضوع که ایران واردات قابل توجهی از عراق ندارد و همه حجم تجاری‌اش را صادرات به عراق تشکیل می‌دهد، وزنه ایران را افزایش داده است و نکته‌ای که باید به آن توجه داشت، این است که سهم صادرات ترکیه به عراق، در جایگاه کل صادرات ترکیه به
جهان ١٤ میلیارد دلار، تا پیش از این ١٣ درصد بود که با کاهش شدیدی که در این روند ایجاد شد، به حدود ٦ درصد تقلیل یافت.
مقامات کشور امیدوارند که با حل بحران‌های امنیتی و سرکوب تروریست‌ها و راه‌اندازی واحدهای تولیدی و صنعتی در عراق، این روابط دوسویه شود و در صادرات و واردات میان دوکشور توازن ایجاد شود.
دلایل اوج‌گیری مبادلات ایران و عراق روند روزافزون مبادلات تجاری میان ایران و عراق که از چهار تا پنج سال گذشته شروع شده و به پیش‌بینی کارشناسان اقتصادی عراق، احتمال توقف آن بسیار کم است، دلایل مختلفی نیز از جمله افزایش سفر و گسترش صنعت
گردشگری میان دوکشور که باعث آشنایی عراقی‌ها با توانمندی‌های
جمهوری اسلامی ایران شد، وجود و حضور عراقی‌هایی که سال‌ها در ایران زندگی کرده و اکنون به عراق بازگشته‌اند و درحوزه بازار و تجارت فعالیت دارند و تعدد و امنیت مرزهای ایران، در این حوزه وجود دارد.
میزان حجم معاملات دو کشور چقدر است؟
کرمی پور مقدم: حجم مبادلات کالایی دو کشور از مبادی رسمی بر حسب آمارهای گمرک ایران در حدود ۶. ۵ میلیارد دلار برآورد می‌شود، اگرچه بر اساس آمار
گمرک عراق این رقم بیشتر است، اما مبادلات تجاری بین دو کشور صرفا محدود به تبادلات کالایی آن هم از مبادی رسمی نیست چرا که مبادلات کالایی غیر رسمی نیز بین دو کشور صورت می‌پذیرد بنابراین در حوزه مبادلات رسمی، فعالیت هایی، چون صادرات
برق و گاز، صدور خدمات فنی، مهندسی و نیز توریسم بین دو کشور انجام می‌شود که خارج از آمارهای گمرکی است.
بر اساس برآورد‌ها و تخمین‌های کارشناسی، حجم کلی مبادلات تجاری بین دو کشور با احتساب مجموع عوامل فوق چیزی بین ۱۲ تا ۱۳ میلیارد دلار در سال برآورد می‌شود که بر مبنای تفاهمات صورت گرفته، هر دو کشور دستیابی به رقم ۲۰ میلیارد دلار را هدف گذاری نموده اند.
قرار بر این است که در سال ۹۵ و با مشارکت دانشگاه تهران سمیناری در این کشور تشکیل شود لذا چه اقداماتی باید در جهت یک خروجی مناسب انجام شود؟
کرمی پور مقدم: صرف برگزاری سمینار نه هدف بوده و نه می‌تواند تأثیر مستقیم در ارتقاء روابط تجاری بین دو کشور داشته باشد، مهم گفتمان و انگیزش جدیدی است که در پس برگزاری یک سمینار نهفته و آنچه که حائز اهمیت است، اهداف، عمق و کیفیت برگزاری سمینار است.
برای سمینار سال ۹۵ که قرار است با مشارکت سه جانبه اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق، ستاد توسعه اقتصادی ایران و عراق و دانشکده کارآفرینی دانشگاه تهران برگزار شود، اهدافی تعریف شده که مواجهه تعداد قابل توجهی از تجار و بازرگانان ایرانی و عراقی در حوزه‌های تخصصی در نشست‌های مستقیم B۲B از مهمترین آنهاست.
به همین منظور پیش جلساتی در ایران و عراق با مشارکت فعالان عمده اقتصادی دو کشور در دست برگزاری است که اولین جلسه در ۲۶ بهمن ماه سال جاری در اتاق بازرگانی ایران و با حضور یحیی آل اسحق، رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق، اوحدی مشاور
معاون اول رئیس جمهور و دبیر ستاد توسعه اقتصادی ایران و عراق و زالی رئیس دانشکده کار آفرینی دانشگاه تهران و با مشارکت قریب به یکصد نفر از فعالان عمده اقتصادی ایرانی در حوزه عراق برگزار شد.
همچنین قرار بر این است تا سفرهایی به بغداد، بصره و اقلیم کردستان از سوی اعضای هیأت مدیره اتاق مشترک ترتیب داده شود که طی این سفر‌ها جلساتی با میهمانان عراقی سمینار برگزار شود و با سنجش قابلیت، جدیت، اعتبار و سطح توانمندی مخاطبین عراقی، از ایشان برای سفر به ایران و شرکت در کنفرانس دعوت به عمل آید.
در حال حاضر فرانسه در حوزه سیمان اقدام به سرمایه گذاری در کشور عراق کرده است، ما برای حفظ بازار خود باید چه اقداماتی انجام دهیم؟
کرمی پور مقدم: با وجود این که صادرات سیمان به عراق طی سالهای اخیر سهم عمده‌ای از مجموع صادرات کالایی ایران به عراق را به خود اختصاص داده بود لکن دولت عراق از یک سال پیش به این سو با اعمال محدودیتهایی مانع از صادرات سیمان ایران به عراق شده است بنابراین شاهد کاهش جدی در حجم صادرات سیمان به عراق بودیم.
برخی از ناظران، مشکلات امنیتی عراق که خود موجب انتقال بودجه عمومی این کشور به سمت
بودجه نظامی و نهایتا بروز
مشکلات جدی در بودجه عمرانی عراق شده است را از جمله عوامل مهم در کاهش حجم
ساخت و ساز در هر دو بخش
دولتی و خصوصی می‌دانند که نهایتا منجر به کاهش تقاضا برای سیمان در بازار عراق شده است.
از سویی دیگر، دولت عراق نیز در راستا احیای صنعت سیمان این کشور اقدام به فعالیتهایی نموده و با عقد قرارداد با شرکتهای بزرگ بین المللی شرکت فرانسوی لافارژ، بازسازی صنعت سیمان این کشور و حرکت در مسیر خودکفایی صنعت سیمان را در دستور کار قرارداده است.
اگرچه بر مبنای برآوردهای موجود به دلیل حجم بالای خرابی‌ها ناشی از جنگ‌های پی در پی، بازسازی عراق مستلزم حجم عظیمی از تقاضای سیمان خواهد بود که صنعت داخلی عراق به هیچ وجه پاسخگوی این حجم از تقاضا نیست بنابراین با آرام شدن اوضاع امنیتی و شروع فرآیند بازسازی واردات سیمان عراق از سرگرفته خواهد شد لذا باید این نکته را در نظر داشت که به هر حال حرکت عراق به سمت تولید داخل ادامه می‌یابد بنابراین برای از دست ندادن بازار سیمان عراق باید به صادرات کلینکر، مشارکت دادن عراقی‌ها در صنعت سیمان ایران، مشارکت شرکتهای ایرانی در ساخت کارخانه‌های سیمان در عراق و بطور کلی به تولید مشترک توجه کرد.
مشکلات مربوط به حمل و نقل این بخش را توضیح دهید.
کرمی پور مقدم: عمده چالش بین دو کشور در حوزه حمل و نقل ناشی از عدم الحاق عراق به کنوانسیون‌های بین المللی حمل و نقل است که موجب می‌شود فرآیند حمل و نقل بین دو کشور در چارچوب استانداردهای معمول بین المللی صورت نگیرد.
برخی از قوانین وضوابط زائد و دست و پاگیر کنترلی بین دو کشور، مشکلات کنسولی و گمرکی و از همه مهمتر رویکردهای غیرحرفه‌ای تجار که ناشی از آماتوری بودن بخش قابل توجهی از تجارت بین دو کشور است، تحقق عملی حمل یکسره را تا کنون با مشکل مواجه نموده و باعث شده است که تخلیه و بارگیری مجدد کالا در مرز‌ها انجام شود و این خود باعث کاهش کیفیت و سرعت و روانی نقل و انتقال کالا بین دو کشور شده است در حالی که اگر زیرساخت‌های مناسب سخت افزاری و نرم افزاری در حوزه حمل و نقل، گمرک، بیمه، امور کنسولی و ... بین دو کشور فراهم شود، می‌توان از طریق حمل یک سره، هزینه‌های حمل را بطور جدی کاهش داده، کیفیت و سرعت نقل و انتقال کالا بین دو کشور را افزایش داد.
عراق در چه زمینه‌هایی خواهان رسیدن به خودکفایی است و تا چه میزان شرایط برای استحقاق این امر موجود است؟
کرمی پور مقدم: عراق هم مانند هر کشور دیگری در دنیای امروز تمایل به حرکت در مسیر رشد اقتصادی و توسعه فناوری و خودکفایی دارد و اگرچه بافت ناهمگون مذهبی و قومی همواره برای عراق یک تهدید تلقی شده و نا امنی و درگیری‌های داخلی و خارجی همواره مانعی برای رشد و شکوفایی در عراق شده است، اما ظرفیت‌های بالای اقتصادی عراق و دارا بودن منابع نفتی و نیز برخورداری از آب و زمینهای حاصلخیز و جاذبه‌های توریستی و گردشگری علی الخصوص در حوزه گردشگری مذهبی و از همه مهمتر برخورداری از جمعیت جوان و نرخ رشد بالای جمعیتی و قرار گرفتن در موقعیت ممتاز ژئو استراتژیک و ژئو اکونومیک برای این کشور فرصت دستیابی به رشد، پویایی و بالندگی اقتصادی را در آینده نزدیک فراهم کرده است.
عراق دارای ظرفیت‌های بالای فنی مهندسی است و صنایع عراق در گذشته‌های نه چندان دور حرفی برای گفتن در منطقه داشته اند و هم اکنون نیز عراق با اتکا به همین ظرفیت‌ها، علی رغم وجود مشکلات و موانع فراوان امنیتی و اجتماعی، اقداماتی را در راستای احیاء صنایع خود آغاز کرده اند که احداث نیروگاه‌ها، بازسازی کارخانه‌ها و
صنایع غذایی از آن جمله است.
در سالهای گذشته حجم قابل توجهی از فرآورده‌های نفتی اقلیم کردستان از طریق ایران مجددا صادر شده است، اما در حال حاضر صادرات عراق به ایران صرف نظر از خدمات توریستی به زوار ایرانی و صدور کالای همراه مسافر به عنوان
سوغات زیارت، در حوزه صادرات رسمی عددی بالغ بر پانصد میلیون دلار است که عمدتا شامل صدور مجدد برخی ماشین آلات و تجهیزات با منشا غیر عراقی است.
