رجا نیوز با بررسی سخنان اخیر معاون وزیر خارجه در برنامه افق نوشت: دکتر عراقچی معاون سیاسی وزارت امور خارجه در برنامه جهانآرا حضور پیدا کرد و درباره برجام صحبت کرد. در بخشی از برنامه، بحث درباره پول نفت شدت گرفت. مجری برنامه اصرار داشت که براساس نظر اقتصاددانان پول نفت در اختیار کشور نیست و اصطلاحا نمیشود آن را در داخل آورد. اما عراقچی مصر بود که الان دسترسی به پولهای نفتی کاملا آزاد است و بدون مشکل از آن استفاده میشود.
قبل از برجام و از سال 2012 با تصویب قانون اختیارات دفاع ملی برای سال مالی 2012 فروش نفت ایران با محدودیت مواجه شد. آمریکا از خریداران نفت ایران خواست تا خرید نفت خود از ایران را کاهش دهند. در این مقطع، آمریکا برای پول نفت خریداری شده از ایران محدودیتی در نظر نگرفت. اما چند ماه بعد و در قانون کاهش تهدید ایران به دلیل ناتوانی در کاهش مطلوب خرید نفت از ایران، از خریداران نفت ایران خواست تا پولهای نفتی ایران را در بانکهای خود و در حسابی به نام بانک مرکزی ایران «قفل» کنند. به این معنا که ایران نمیتواند این درآمدها را به کشور ثالثی منتقل کند و تنها میتواند برای خرید از همان کشور (البته با محدودیت در موضوع خرید) استفاده کند. به این ترتیب یک بازی برد- برد میان آمریکا و خریداران نفت ایران اجرا شد. در نتیجه این وضعیت، طلبهای نفتی ایران از کشورهای خریدار نفت روزبهروز بیشتر میشد.
طبق توافق برجام، محدودیت فروش نفت خام ایران در قالب توقفهای موقت 120 روزه برداشته شد. در نتیجه ایران توانست به میزان فروش قبل از تحریم نفتی بازگردد. براساس آمار اعلام شده از سوی وزیر نفت، میزان فروش نفت و میعانات ایران به چیزی در حدود 2/6 میلیون بشکه در روز رسیده است. اما برای پولهای نفتی چه اتفاقی افتاد؟ آیا آنها از قفل بودن خارج شدند؟ طبق دستورالعمل وزارت خزانهداری آمریکا برای اجرای برجام و در بند B.1 تصریح شده که ایران میتواند به پولهای نفتی دسترسی داشته باشد و محدودیت گذشته از روی آن برداشته شده است. اما واقعیت آن است که این تمام ماجرای پول نفت نیست و در صحنه واقعی، ایران با دو مشکل اساسی برای استفاده آزادانه از درآمدهای نفتی مواجه است. به عبارت دیگر آمریکا محدودیت قفل بودن پولهای نفتی را برداشته اما با دو ترفند دیگر، عملا دسترسی به پولهای نفتی را برای ایران سخت کرده است که میتوان گفت همان وضعیت قفل بودن برقرار است.
آقای عراقچی در برنامه دوشنبه شب خود به یکی از دو مشکل اشاره کرد. در برجام، تحریم یوترن (U-turn) دلار برداشته نشد. تیم مذاکرهکننده و آقای عراقچی معتقدند که این تحریم یکی از تحریمهای اولیه بوده و قرار هم نبوده است که برداشته شود. اما شواهد و اسناد موجود حاکی از آن است که تحریم یوترن بعد از قطعنامه 1803 از سوی وزارت خزانهداری آمریکا علیه ایران اعمال شده است. در نتیجه این تحریم، دسترسی با واسطه ایران به سیستم مالی آمریکا قطع شد. این تحریم هم ثانویه محسوب میشود و هم هستهای و همچنین از آن دسته تحریمهایی است که در اختیار دولت آمریکاست و نه کنگره آن کشور. اما به هر حال این تحریم در برجام برداشته نشد.
مشکل دوم که آقای عراقچی به آن اشاره نکرد، مسئله باقیماندن ساختار تحریمهای ثانویه بانکی بعد از برجام است. ساختار تحریم بانکی در برجام تغییر نکرد و تنها اهداف تحریمی کاهش پیدا کردند. اما تعداد قابل توجهی از اهداف تحریمی باقی ماندند که در طول دو سال گذشته نیز تعداد آنها توسط آمریکا افزایش پیدا کرد. بعد از آن بود که حدود 180 فرد و نهاد ایرانی در لیست تحریم آمریکا باقی ماندند اما اکنون به بیش از 220 فرد و نهاد رسیدهاند. در دستورالعمل اجرای برجام و در همان بند B.1 بعد از تصریح بر آزاد بودن درآمدهای نفتی، این شرط به این صورت بیان شده که نباید تراکنش مربوط به خرید نفت ایران با یک فرد تحریمی SDN (اعم از حقیقی یا حقوقی) درگیر باشد.
این شرط باعث میشود که بانک خارجی که میزبان درآمدهای نفتی ایران است، احتیاط فراوانی در انجام تراکنش مربوط به ایران انجام دهد. یکی از این احتیاطها شناخت هویت مشتری است. در نتیجه این وضعیت ایران نمیتواند از درآمدهای نفتی خود به صورت آزادانه همانند زمان قبل از تحریمها استفاده کند. وقتی ایران برای استفاده از این منابع به بانک خارجی مراجعه میکند باید شفافیت حداکثری برای آن بانک را ایجاد کند تا آن بانک اطمینان کافی از اینکه تراکنشی که میخواهد انجام دهد، منجر به نقض تحریمهای آمریکا نمیشود، پیدا کند. طرف دیگر داستان این است که ایران نمیتواند در حوزههای مرتبط با اقتدار کشور که مورد تحریم آمریکاست از منابع خود استفاده کند.
در نتیجه این وضعیت خرید کالاهای مصرفی از همان کشور (برای مثال خرید خودرو از کشور کره یا خرید برنج از کشور هند و....) راحتترین نوع آزاد کردن درآمدهای نفتی برای ایران میشود که البته لطمات جدی به تولید کشور نیز وارد میکند. واقعیت داستان پول نفت آن است که عملا پول نفت قفل است و کلید برجام آن را باز نکرده است.