کاشان شهری با تمدن 7 هزار ساله است با گواهی معتبری به نام سیلک که یکی از قدیمی‌ترین مراکز سکونت‌گاهی بشر در فلات ایران به شمار می‌آید، در سیلک تعداد قابل ملاحظه‌ای حلقه‌های دوک‌مانند که از گل رس پخته و سنگ ساخته شده کشف گردیده است که دلالت بر وجود پارچه در این هزاره دارد.
نام کاشان با گلاب و مخمل و رزی و مترادف شده و به گواه سفرنامه‌های موجود جهانگردان خارجی که به ایران سفر کرده‌اند، کاشان شهر زیبایی‌ها، تنوع و منسوجات نفیس ابریشمی است و همواره هنرهای مانند قالی و قالیچه و پارچه‌های زری و مخمل و حریر آن را ستایش کرده‌اند.
تا اواسط دوره قاجار در کاشان بیش از 40 نوع پارچه تولید می‌شده که به دلایلی مانند ورود پارچه‌های ماشینی به بازار و عدم حمایت دولت‌های حاکم بسیاری از این محصولات به فراموشی سپرده شده است.
با گذری کوتاه در سطح شهر کاشان می‌توان با بسیاری از این دست بافته‌ها و پیشه‌های وابسته به آن آشنا شد به طور مثال نام‌های خانوادگی مانند ابریشم‌باف، شعرباف، زری‌باف، مخمل‌باف، قطنی‌باف، قناویزی، چله‌دوان، زیلوچیان، چله‌کش، صباغ، صباغیان، ابریشمی، پیله‌ور، چرخ‌تاب و... گواه قدمت این صنعت است.
وجود توتستان‌های فراوان در شهر کاشان نشان از گذشته پربار این شهر دارد که در زمینه پرورش کرم ابریشم و تولید نخ ابریشم فعالیت می‌کرده‌اند و وجود کارگاه‌های پرورش کرم ابریشم، پیله‌کشی، ورتابی، چله‌دوانی، کلیاب‌کشی و رنگرزی پشتوانه بزرگی برای صنایع نساجی کاشان بوده که علاوه بر فراهم کردن امکانات اولیه صنعتگران و بافندگان نیاز آنان را از دیگر شهرها مرتفع می‌کرده است.
بازار بزرگ کاشان مکانی برای مبادلات و تجارت تاجران و محصولات نساجی بوده و هنوز هم بازار رنگرزها، ابریشم‌باف‌ها، رفوگران، فرش فروش‌ها، فروشندگان خامه و رنگ در بازار کاشان به فعالیت خود مشغول هستند و یک سرا معروف بازار کاشان به سرای زرکش‌ها معروف است که در آنجا نخ طلا و نقره تولید می‌کردند که نمونه آن را در هیچ کدام یک از شهرهای ایران نمی‌توان یافت.
خبرنگار فارس در کاشان برای اینکه با این دست بافته گرانبها و نفیس آشنایی بیشتری یابد گفت‌و‌گویی با استاد «محمد بینوا» که خود یکی از اساتید رشته زری‌بافی و کارشناس صنایع دستی اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان کاشان است، ترتیب داد که در ادامه مشروح آن را می‌خوانید:
فارس: مواد اولیه پارچه زری‌بافت چگونه تهیه میشود و دستگاه بافت آن چگونه کار می‌کند؟
بینوا: زری یا زربفت، پارچه‌ای کاملا ابریشمی و دارای نقوش بسیار متنوع و ظریف است که از نخی معروف به گلابتون که تلفیقی از طلا و نقره و ابریشم است، بافته میشود.
دستگاه زری‌بافی از اسکلت و ابزار چوبی ساخته میشود که همان ابزار دستگاه شعربافی است ولی برای ایجاد نقش بر روی پارچه قسمت‌های اضافه‌تر مانند ورد نقشه، شلیت، دستور، کلک و فردی به نام گوشواره‌کش در این دستگاه در کنار بافنده باید در طول زمان بافت حضور و هماهنگی لازم با بافنده نیز داشته باشد؛ سیستم بافت پارچه زربفت از لحاظ طراحی و چله‌کشی به دو نوع زری اطلسی و زری دارائی تقسیم میشود.
فارس: کابرد این پارچه‌ها بیشتر در چه مواردی بوده است؟
بینوا: پارچه زری در زمان‌های گذشته برای لباس شاهان و درباریان استفاده می‌شده و بعدها به عنوان هدایای پادشاهان به سایر حکام و یا برای پرده‌های کاخ مورد توجه قرار بوده است.
فارس: قدمت زری بافی در ایران به چه قرنی می‌رسد؟
بینوا: قدمت زری‌بافی در ایران به دوره ساسانیان می‌رسد و فن زری‌بافی در دوران صفویه به اوج خود رسید پارچه‌های زری در دوره ساسانیان به قدری مورد توجه بوده که از همه دنیا خواستار آن بوده‌اند و وقتی به ایران سفر می‌کردند بهترین هدیه و سوغات قطعه‌ای از پارچه زری بوده است.
با ظهور سلسله صفویه یک بار دیگر به هنرهای ملی کشور جان تازه‌ای دمیده شد و در نتیجه تشویق و ترغیب سلاطین هنرپرور صفویه از جامعه هنرمندان و صنعتگران زری‌بافی نیز به سرحد کمال رسید و در کاشان نیز کارگاه‌های زری‌بافی رونق گرفت و به تولید انواع پارچه‌های زربفت پرداختند اهمیت عمده زری‌ها این دوره بیشتر طرح و رنگ‌های نباتی است که روی ابریشم بکار رفته و آن‌ها را ماندگار کرده است.
فارس: جایگاه کاشان در عرصه زری‌بافی چگونه است؟
بینوا: در بین شهرهای ایران، شهر کاشان را باید مرکز عمده زری‌بافی و محل تمرکز استادان و هنرمندان این فن به شمار آورد و از پیشگام‌ترین مناطق ایران زمین در عرصه این هنر به شمار می‌رود که با بهره‌مندی از استادان و هنرمندان برجسته از دیرباز قطب زری‌بافی محسوب می‌شده است.
وجود اساتید بزرگ زری‌بافی همچون استاد محمد تقی نقش‌بند، استاد حبیب‌الله و محمد طریفی در سده اخیر کمک‌های شایانی به حفظ و احیای این هنر کرده است و افرادی نظیر محمود تمتاجی، منصور متشکر، محمود جلالتی، سید رضا یاالله و اینجانب از جمله هنرمندان کاشانی هستیم که طی سال‌های اخیر موفق به دریافت اصالت سازمان یونسکو و نشان ملی مرغوبیت صنایع دستی در رشته زری‌بافی شده‌ایم که این امر نشان‌دهنده پویایی این رشته‌ها در سطح شهر کاشان است.
در حال حاضر پارچه‌های تولیدی در کارگاه‌های زری‌بافی کاشان از مرغوبیت و ظرافت بسیار بالایی برخوردار است و از آنان بیشتر به عنوان تابلوهای نفیس استفاده میشود.
فارس: چه نقوشی در بافت پارچه‌های زری به کار برده میشود؟
بینوا: تزئینات این زری‌ها بیشتر نقوش شکارگاه، شعر و انواع نقوش شاه‌عباسی و اسلیمی و درختان مانند سرو و نارون است که روی آنان دیده میشود.
فارس: چه فاکتورهای در قیمت‌گذاری پارچه زری مورد توجه قرار دارد و حدودا چه قیمتی دارد؟
بینوا: با توجه به سه عنصر گرانبها در این محصول (طلا، نقره، ابریشم) و شیوه بافت مشکل و تولید روزانه کم، روش قیمت‌گذاری این محصول به این شکل است که بعد از تولید پارچه، فاکتورهایی مانند کیفیت، بافت و نوع نقشه و مقدار گلابتون مصرف شده در قیمت تأثیرگذار بوده و به صورت گرمی بهای پارچه تعیین میشود که به طور متوسط یک قطعه یک متری پارچه زربفت قیمتی بین 10 تا 15 میلیون تومان ارزش‌گذاری میشود.
فارس: در حال حاضر چند دستگاه زری‌بافی در کاشان به فعالیت مشغول هستند؟
بینوا: شهر کاشان تنها شهری است که در آن کارگاه‌های خصوصی در دو رشته زری‌بافی و مخمل‌بافی وجود دارد و هم اکنون هشت دستگاه زری‌بافی و پنج دستگاه مخمل‌بافی به فعالیت مشغول است.
فارس: هنر صنعت زری‌بافی با چه چالش‌هایی مواجه است؟
بینوا: با توجه به تعداد محدود دستگاه‌های فعال زری‌بافی و استادکاران مطرحی که بتوانند تمام مراحل کار بافت را انجام دهند و آن را به نسل‌های آینده آموزش دهند لازم است تبلیغات بیشتری بر روی این محصول و معرفی جایگاه این هنر صورت گیرد.
همچنین تشویق نهادهای دولتی مانند شهرداری‌ها که توان سرمایه‌گذاری در این بخش را دارند موجب شناسایی بیشتر این هنر صنعت میشود.
فارس: مرکز هنرهای سنتی کاشان در مورد زری‌بافی چه کارکردی داشته است؟
بینوا: در روز 28 اردیبهشت ماه سال 1377 مرکز هنرهای سنتی کاشان افتتاح شد تا محلی برای آموزش و حفظ و احیای هنرهای سنتی منطقه و خصوصاَ رشته‌های در حال فراموشی نساجی سنتی باشد.
در حال حاضر این مرکز دارای چهار دستگاه زری‌بافی و دو دستگاه مخمل‌بافی ساده و نقش برجسته و دو دستگاه زیلوبافی و دو دستگاه شعربافی، یک دستگاه چادر شب‌بافی و یک کارگاه سفال است.
فارس: استقبال مردم از آموزش این هنر دستی ارزشمند چگونه بوده است؟
بینوا: در سال گذشته یک دوره نساجی سنتی در مرکز هنرهای سنتی و صنایع دستی کاشان برگزار شد و 6 نفر طی مدت 75 ساعت آموزش عملی بافت زری را فرا گرفتند و چون میزان علاقه فردی در این رشته حائز اهمیت است سعی شده افرادی تحت تعلیم قرار گیرند که مستعد هنرهای دستی بوده و به این هنر صنعت عشق بورزند.
