نخست توضیحی در مورد "خواب" و "خواب دیدن" (رؤیا): دانشمندان و روان شناسان جدید در بیان ماهیت خواب و رؤیا، مطالب فراوان و مختلفی را ابراز داشته‌اند(ر. ک: گامی فراسوی روانشناسی اسلامی، دکتر حسن محمد شرقاوی، ترجمه دکتر سید محمد باقر حجتی، ص 325، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.) لکن مهم‌ّ آنست که از نظر قرآن کریم، خواب و رؤیا بیش از آن که یک امر جسمانی باشند امری روحانی محسوب می‌شوند و خواب در واقع یک نوع قبض روح است به فرمان خداوند متعال، می‌فرماید: "وَهُوَ الَّذِی یَتَوَفَّی‌کُم بِالَّیْل;(انعام،60) او کسی است که (روح) شما را در شب (به هنگام خواب) می‌گیرد."
البته در هنگام خواب، روح یک ارتباط ناقص با بدن دارد و به صورت تام و تمام روح جدا نمی‌شود و به همین جهت خواب را برادر مرگ تعبیر کرده‌اند.(ر. ک: تفسیر نمونه، آیت اللّه مکارم شیرازی و دیگران، ج 19، ص 481، و ج 5، ص 273، دارالکتب الاسلامیة.) به هر جهت قرآن کریم از خواب به عنوان یک نعمت بزرگ الهی به انسان تعبیر می‌فرماید.(نظر کنید به آیات: (بنأ، 9); (روم، 23).)
"رؤیا" به معنی مشاهداتی است که برای روح انسان در زمان خواب حاصل می‌شود که در قرآن کریم به چند رؤیا از انبیأ الهی و غیر ایشان، اشاره شده است. رؤیا نیز همانند خواب از آیات الهی است که با توجه به روایات ائمه:، فوائد فراوانی بر آن مترتب است، از جمله ایجاد آرامش روانی و به عبارت دیگر بشارت دادن و امید بخشیدن، ارتباط بین انسان و عالم غیب، معرفی زوایای درونی و صفات پنهان روح آدمی و یا زجر و عقاب نسبت به اعمال سوء وی و...(برای آگاهی از روایات این بحث رجوع کنید به: بحارالانوار، علامه محمدباقر مجلسی;، ج 61، ص 151ـ 244، مؤسسة الوفأ.)
در قرآن کریم، به سه رؤیا از رسول اکرم،(نظر کنید به آیات: انفال، 43; فتح، 27; اسرأ، 60.) و به رؤیایی از حضرت ابراهیم‌ع در مورد ذبح فرزندش اسماعیل‌ع(نظر کنید به آیات: صافات، 102ـ 110.) و به رؤیای حضرت یوسف‌ع، اشاره شده است(نظر کنید به: یوسف، 4 و 5.) همچنین به رؤیایی از پادشاه مصر و یکی از همراهان حضرت یوسف‌ع در زندان، نیز اشاره شده است.(نظر کنید به: یوسف، 36 و 43.) در روایات منقول از پیامبر اکرم و اهل بیت او: نیز در بیان ماهیت رؤیا و منشأ آن به این مطلب اشاره شده است که به هنگام خواب، روح آدمی به عوالم بالا سیر داده می‌شود; انواع مشاهداتی را که در این سیر، برای روح حاصل می‌شود، منشأ اقسام رؤیاهای صادق و کاذب می‌گردند(ر. ک: بحارالانوار، همان، ج 61، ص 158.) در بعضی دیگر از روایات، آمده است که رؤیاها یا منشأ الهی دارند و بشارتی از جانب خداوند متعال هستند و یا ناشی از القائات شیطان و شیاطین می‌باشند و یا صرفاً حدیث نفس است، یعنی آرزوها و دل مشغولی‌ها و یا بیم و امید و میل‌های انسان است که به نمایش درآمده‌اند. و از برخی از احادیث نیز می‌توان استفاده کرد که "صفات روحی"، و "کردار" و اعمال و "پندار" و افکار و همچنین "اوقات رؤیا" و... در صادق و کاذب بودن رؤیا مؤثر می‌باشد. متأسفانه گزارش و بررسی احادیث و حتی گزینش آنها، از حوصله و ساختار این نوشتار بیرون است.(رجوع کنید به: میزان الحکمة، محمد محمدی ری‌شهری، ترجمه حمیدرضا شیخی، ج 4، ص 1930، انتشارات دارالحدیث.) در اینجا فقط به ترجمه یک روایت، که در آن برخی از ملاک‌های خواب صادق از کاذب، بیان شده، بسنده می‌کنیم; ابوبصیر از امام صادق‌پرسید: آیا خواب راست و دروغ هر دو یک منشأ دارد؟ حضرت فرمودند: "درست است (با این تفاوت که) رؤیای دروغ و خلاف واقع را انسان در آغاز شب که هنگام تسلط (شیاطین) رانده شده و نابکار است می‌بیند، این گونه رؤیاها تخیلات آدمی است که دروغ و غیر واقعی و بی‌فایده می‌باشد. اما رؤیای صادق را بعد از گذشت دو سوم شب که فرشتگان فرود می‌آیند و آن پیش از سحر است می‌بیند، این گونه رؤیاها راستند و به خواست خدا تحقق می‌یابند مگر آن که بیننده خواب جنب یا ناپاک خوابیده باشد و خدای عزّوجّل را چنان که شایسته است، یاد نکرده باشد، در این صورت رؤیا، مختلف و با درنگ و تأخیر تحقق می‌یابد."( روضه کافی، محمدبن یعقوب کلینی;، ج 8، ص 91، ح 62، دارالکتب الاسلامیة / ر. ک: مرأة العقول، محمد باقر مجلسی;، ج 25، ص 205، دارالکتب الاسلامیه / تفسیر نمونه، همان، ج 9، ص 311 و ج 23، ص 436 / تفسیرالمیزان، علامه طباطبایی;، ج 11، ص 268، اسماعیلیان. )
