پیش از اختراع یخچال و فریز، مردم از یخ های طبیعی برای خنک کردن آب و مواد غذایی استفاده می کردند. ابتدایی ترین یخچال های قدیمی گودال هایی بود که در زمستان از برف انباشته می شد و در تابستان از یخ فشرده آن استفاده می کردند.
با پیشرفت معماری یخچال ها، در استان های مختلف کشور، یخچال هایی برای رفاه بیشتر مردم و انباشت برف در زمستان ساخته شد.
معماری این یخچال ها در استان های مرکزی با اقلیم گرم و خشک، به صورت گودال هایی با سقف گنبدی بود. ولی در استان گیلان به خاطر اقلیم معتدل و مرطوب، گودال های عمیق با تنبوشه های سفالی در کف ساخته می شد و به جای سقف گنبدی، از شلتوک برنج و گیاه باستانی کَرَف به جای سقف استفاده می کردند.
روز سه شنبه به همت شهرداری رشت و سازمان میراث فرهنگی گیلان، تنها یخچال باقیمانده گیلان احیا شد و به دنبال این احیا، پرونده پیش ثبتی یخچال «چمار سرا» به کمیسیون بررسی آثار و بناهای میراثی کشور ارسال شد.
یخچال محله چمارسرا، سال ها در گوشه باغ سالار مشکات رشت متروک افتاده بود که با احیای باغ سالار مشکات، یخچال هم مرمت شد.
محله چمارسرا، غربی ترین حد شهر رشت بود که مرز این شهر با غرب گیلان به وسیله رودخانه گوهر رود مشخص می شد.
در آن سوی رودخانه طبق نقشه های سال ۱۳۲۷ شمسی رشت تماما باغ بود و از جمله این باغ ها می توان به باغ «گوهری» و باغ «سالار مشکات» اشاره کرد که متأسفانه بخش های زیادی از آنها در توسعه شهری از بین رفت.
همچنین از دیگر شاخصه های این محله قدیمی می توان به یک چشمه آب معدنی که فعلا دهانه های آن مسدود شده و یک یخچال دست ساز موجود در باغ «سالار مشکات» اشاره کرد.
ثبت یخچال «چمار سرا» در فهرست بناهای میراثی کشور
حالا شهرداری با دیوار چینی این یخچال را احیا کرده و قرار است میراث فرهنگی تنها یخچال باقی مانده از دوره قاجار در گیلان را در فهرست بناهای میراثی کشور ثبت کند.
کارشناس ثبت آثار اداره کل میراث فرهنگی و ناظر میراثی این پروژه در مورد یخچال های رشت به خبرنگار مهر گفت: یخچال چمارسرا، متعلق به دوره قاجار و تنها یخچال باقی مانده رشت است.
مهدی میرصالحی ادامه داد: مرکز استان چندین یخچال داشت که یخ مورد نیاز اهالی را در تابستان تامین می کرد. به عنوان نمونه می توان به یخچال خیابان لاهیجان که توسط حاج سمیع - بزرگ طایفه سمیعی- ساخته شده بود اشاره کرد البته این یخچال که در سه راهی «پاستوریزه» رشت بود، بعدها تبدیل به پاساژ شد.
وی به تفاوت های معماری یخچال های گیلان با استان های مرکزی اشاره کرد و افزود: در گیلان گودال های بزرگی به عمق ۱۰متر و دهانه ۲۰متر می کندند و خاک حاصل از دپوی گودال را به صورت دیوار چینی گودال بالا می آوردند. در کف یخچال تنبوشه های سفالی تعبیه می شد تا آب حاصل از آب شدن برف و یخ به بیرون هدایت شده و مانع از آب شدن بقیه برفها شود.
میرصالحی ادامه داد: اطراف گودال را هم با کاشت درختان آزاد محصور می کردند. این درخت ها نقش عایق و خنک کننده و سایه انداز را برای یخچال ها داشت و افزون بر آن ریشه های بلند و قطور درختان آزاد باعث می شد، خاک دیواره اطراف یخچال چسبندگی پیدا کرده و با باران های پی در پی گیلان شسته نشود.
وی یادآور شد: یخچال های گیلان فاقد سقف گنبدی همانند دیگر استانها است. زیرا شدت باران موجب تخریب سقف می شد. بنابراین از پوشش گیاهی به جاری سقف استفاده می کردند.
این کارشناس میراث فرهنگی در شیوه تولید یخ در یخچال های گیلان توضیح داد: سازندگان یخچال، معمولا یخچال ها را اجاره می دادند. اجاره دار وظیفه داشت در زمان بارش برف یخچال را از برف پرکند. برای ماندگاری بیشتر و فشردگی برف، یک لایه حدودا ۲۰سانتی برف را داخل گودال ریخته و رویش را با سبوس برنج پر می کردند و سپس با چوبهای مخصوصی که به آن «تخماق» می گفتند، برف و سبوس را می کوبیدند تا برف کاملا فشرده شود. مخلوط برف و سبوس برنج لایه لایه در گودال پر شده و سفت می گشت. در نهایت روی برف های فشرده شده را با یک لایه فَل (شلتوک برنج) و گیاه کَرَف که از گیاهان باستانی گیلان است؛ می پوشاندند. به این شیوه یخ تا مدت طولانی باقی می ماند.
میرصالحی خاطر نشان کرد: معمولا ۴۵ روز بعد از بهار مسئول یخچال، در یخچال را باز می کرد و یخ ها را با نسق خاصی تا شهریور می فروخت. عمده ترین خریداران یخ ها، یخ بهشت سازی ها و سازندگان بستنی سنتی بودند که با ظرف های موسوم به «چیلیک» از مسئول یخچال، یخ طلب می کردند.
کارشناس مسوول ثبت آثار تاریخی میراث فرهنگی در ادامه از ارسال پرونده پیش ثبتی تنها یخچال طبیعی گیلان به کمیسیون بررسی آثار و بناهای میراثی کشور خبر داد و افزود: با توجه به احیای این یخچال با اعتبارات شهرداری رشت و نظارت میراث فرهنگی، پرونده پیش ثبتی باغ قدیمی «سالار مشکات» و همچنین یخچال طبیعی داخل باغ، شامل مشخصات و قدمت باغ و یخچال به سازمان میراث فرهنگی کشور ارسال شده و امیدواریم تنها یخچال طبیعی گیلان با معماری متفاوت و همچنین باغ سالار مشکات در لیست بناهای میراثی کشور ثبت شود.
